آب عامل جنگ یا صلح؟

آخرین باری که نسبت به اهمیت آب فکر کردیم چه زمانی بود؟ در زمان خشکسالی حاضر کالیفرنیا یا خاورمیانه؟ خشکسالی مشهور استرالیا؟ حدود سال 1850 میلادی؟پیش از میلاد مسیح؟

بدون شک ما بسیار باهوش بودیم که از همان ابتدا اهمیت آب را درک کردیم و تمدن‌های اصلی را در کنار رودهای بزرگ بنا نهادیم. رودهایی مانند دجله و فرات، نیل، سند و رود زرد.

آب حیاتی‌ترین عنصر زندگی است. ما آن را برای نوشیدن، بهداشت و تولید غذا نیاز داریم. ما نیاز داریم در نیروگاه‌ها از آن برق بگیریم و نیروگاه‌ها را با آن خنک کنیم. ما به آب برای حفظ اکوسیستم نیاز داریم. اما با افزایش جمعیت چه اتفاقی خواهد افتاد؟

ما همین الان هم با مشکل آب دست به گریبانیم. 15 درصد جمعیت جهان دسترسی به آب آشامیدنی ندارند. این عدد در جنوب صحرای آفریقا به 50 درصد می‌رسد. مردم دنیای مدرن، آنهایی که در کشورهای پیشرفته‌تری زندگی می‌کنند، رژیم‌های غذایی‌شان را تغییر داده‌اند. عجیب است که آنها گوشت و رژیم غذایی ناسالم را به سبزیجات ترجیح می‌دهند. این به معنای 15 هزار لیتر آب به جای 2000 لیتر آب برای هر کیلوگرم غذا است. بنابراین برای تغذیه 2 میلیارد نفر که به ما ملحق خواهند شد، باید 60 درصد آب بیشتر تامین کنیم. اما ما ورشکسته هستیم چرا که این میزان آب را نداریم. ما باید برداشت آب را در کشورهای در حال توسعه 50 درصد و در سایر کشورها 18 درصد افزایش دهیم. سیاره ما در حال خشک شدن است، آب نایاب‌تر می‌شود و انتظار می‌رود که دو میلیارد نفر در مناطق خشک زمین با کمبود شدید آب روبه‌رو شوند و به اینها، فشار ناشی از تغییرات آب و هوایی را هم اضافه کنید که باعث کاهش بارندگی و افزایش تبخیر خواهد شد. ما آب‌های سطحی را تمام کرده‌ایم. دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در حال خشک شدن هستند و حالا به‌دنبال بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی هستیم. آیا فکر می‌کنید این آخر داستان است؟ باید بگویم که خیر.

موقعیت بسیار پیچیده‌تر است؛ زیرا آب به مرزهای سیاسی ما احترامی نمی‌گذارد. ما بدون در نظر گرفتن مرزهای آبی، مرزهای حوضه‌های آبریز و حوضه‌های رودها، مرزهای سیاسی را ایجاد کردیم. خب آنچه که اتفاق می‌افتد این است که ما 148 کشور داریم که 276 حوضه رود بین‌المللی را در اشتراک دارند. این به چه معناست؟

از سطح خاکی کره زمین 45 درصد تحت پوشش این حوضه‌هاست. 40 درصد از کل جمعیت در این مناطق زندگی می‌کنند و 60 درصد از آب جاری بر سطح زمین از این مناطق تامین می‌شود. تصور کنید زمانی که بیش از یک کشور مدیریت آب را در دست دارند. مهم نیست که شما بالادست باشید یا پایین دست یا اینکه چقدر قدرتمند هستید. احتمالا به نفع شما است که مصرف خود را تا آخرین حد زیاد کنید و جریان خروجی رود را تا جای ممکن کم کنید یا برای آب بیشتر چانه بزنید زیرا حتی اگر امروز به آن نیاز نداشته باشید، فردا به آن نیازمند خواهید شد؛ بنابراین آنچه که اتفاق می‌افتد رقابت بسیار زیاد (برای آب) است. حتی اگر نیاز باشد که به‌طور صوری هم این کار را بکنید، سعی می‌کنید استفاده‌تان را از آن به حداکثر برسانید.

تعداد زیادی سد می‌سازید. آب را از یک نقطه به نقطه دیگر انتقال و آن را هدر می‌دهید. حداقل می‌توانید حقوقی را بر این آب به‌دست آورید و این باعث هرج و مرج و رقابت می‌شود و هرچه آب کمیاب‌تر می‌شود احتمال ایجاد کشمکش‌ها برای آب بیشتر می‌شود و این موقعیت ترسناکی است. برخی فکر می‌کنند این فراتر از یک کشمکش است. تصور آنها این است که ممکن است بر سر آب جنگ دربگیرد. کوفی عنان می‌گوید رقابت شدید بر سر آب ممکن است به جنگ منتهی شود. پترس غالی دبیر کل دیگر سازمان ملل فکر می‌کند که آب از نفت پراهمیت‌تر و موثر‌تر شود و ممکن است در خاورمیانه جنگ رخ دهد. از نظر مدیر سابق بانک جهانی در قرن بیست و یکم جنگ‌ها بر سر آب خواهد بود. هنگامی که عبارت «جنگ آب» را شنیدم برایم جالب بود. واقعا می‌خواستم بدانم آیا جنگی بر سر آب خواهد بود؟ آیا تاکنون جنگی بر سر آب در گرفته است؟ اما چرا من به جنگ بر سر آب علاقه‌مند شدم؟ آب و جنگ دو موضوع مهم برای من هستند. داستان واقعی را برایتان می‌گویم. چرا آب؟من در مورد آب بسیار پر شور و هیجان بودم. فکر می‌کنم انتخاب دیگری به جز مشتاق آب بودن نداشتم. زیرا من تک فرزند پدر و مادری هستم که در بخش آب کار می‌کردند. بنابراین من سپاسگزار آب هستم که به من پدر و مادری بی‌نظیر داد. پس مطالعه آب حداقل کاری بود که من می‌توانستم بکنم تا از آب سپاسگزاری کرده باشم.

علاوه بر آن، من به موضوع جنگ علاقه‌مند بودم، اما چرا باید به این موضوع علاقه‌ داشته باشم؟ من در ایران بزرگ شدم، در زمان جنگ ایران و عراق و تصویر بسیار روشنی از اولین موشکی که به تهران خورد در ذهنم دارم. 29 فوریه سال 1988 هنگامی که تنها 6 سالم بود یک انفجار بزرگ چند متر دورتر روی داد، برای من اتفاقی نیفتاد، اما مادرم را به‌خاطر دارم که زخمی و خونی بود. من گیج شده بودم و هنوز هم از آن وحشت دارم و کابوس حمله هواپیماها به محله‌مان را می‌بینم؛ آن گیجی و آن انفجار. بنابراین جنگ باید آخرین چیزی باشد که من به آن علاقه‌مند شوم. در مقابل من صلح را دوست دارم مانند بسیاری از شما. می‌خواهم راه‌هایی پیدا کنم که از کشمکش و درگیری جلوگیری کنم و جهان را به‌جای صلح‌آمیزتری تبدیل کنم. بنابراین باید راهی برای مطالعه درگیری و کشمکش بر سر آب پیدا کنم. من مهندسی علاقه‌مند به مسائل سیاسی و اجتماعی بودم. خب همکاران و هم‌قطاران من تصور کردند که من در مهندسی قوی نیستم چرا که داشتم از ریاضی و مدل‌سازی کامپیوتری خارج می‌شدم. پس من باید راهی برای این موضوع پیدا می‌کردم و فکر می‌کنم که موفق هم شدم. من از نظریه بازی‌ها استفاده کردم.

نظریه بازی‌ها در واقع مطالعه ریاضی همکاری و مناقشه است. من نظریه بازی‌ها را برای درک اینکه چرا مردم رفتارهای متفاوتی در موقعیت‌های متفاوت نشان می‌دهند، به‌کار بردم. وقتی افراد در مناقشه با دیگران هستند، طیفی از گزینه‌ها را دارند که باید از بین آنها انتخاب کنند. آنها ترجیحات خاصی در مورد نتایج ممکن دارند و باید به همه حرکات و پاسخ‌های ممکن سایر بازیکنان در یک بازی فکر کنند. اگر بخواهند که تصمیم درستی بگیرند، این مانند شطرنج با دیگران است. این رشته بسیار در حال رشد است و روز به روز محبوب‌تر می‌شود و افراد بسیاری از آن استفاده می‌کنند. ما از آن برای مدل‌سازی در منابع آب و درک مناقشات آبی استفاده کرده‌ایم. احتمالا شخصیت جان نش(ریاضیدان آمریکایی) در فیلم «ذهن زیبا» را به‌خاطر دارید. فردی که در توسعه این رشته کمک زیادی کرده است. ما نهایتا مناقشات بسیاری را مدل کردیم. مناقشات رود اردن، مناقشات رود نیل و مناقشات در ایران، در کالیفرنیا و همه این درگیری‌ها بر سر آب بوده است.

کار دیگری که من می‌کنم بازی کردن است، من با شاگردانم در کلاس بازی می‌کنم. ما بازی‌های آبی می‌کنیم و من تلاش می‌کنم از آنها اطلاعات رفتاری جمع‌آوری می‌کنم. اگر بخواهم این اطلاعات را از دنیای واقعی و با آزمایش جمع کنم، به‌دست آوردن آنها برای من بسیار دشوار است. اما برای اینکه مطمئن شوم رفتار واقعی از خود(در بازی) نشان می‌دهند، کاری که می‌کنم این است که به آنها می‌گویم نمره تکلیف‌شان به عملکردشان در بازی بستگی دارد. آنها بازی‌های بسیاری در طول دوره کلاس می‌کنند و من اطلاعات زیادی جمع‌‌آوری می‌کنم و از این اطلاعات برای توسعه ساختارهایی برای مدیریت آب استفاده می‌کنم که در مقابل مناقشات کمتر شکننده هستند. بگذارید تجربه‌ای را که طی 10 سال مدل‌سازی و بازی به‌دست آوردم را برایتان بگویم. بله، مناقشات آبی وجود دارند و هرچه آب کمیاب‌تر می‌شود، تنش‌ها بر سر آب، به‌‌خصوص در سطوح پایین بین کشاورزان، بین استان‌ها و ایالات بیشتر می‌شود، اما مطلب مهمی وجود دارد. مناقشات آبی هرگز تنها بر سر آب نیست.

زیرا آب به بسیاری چیزهای دیگر گره خورده است. به غذای شما، انرژی شما، استقلال ملی، اقتصاد، سیاست، هویت، منزلت و بسیاری چیزهای دیگر به آب بستگی دارد. پس حتی اگر کشورهایی ادعا کنند که تنها برای آب چانه‌زنی می‌کنند باید بدانید که بسیار بیشتر از این است. از آب به‌عنوان اسلحه‌ای برای تهدید همسایگان استفاده خواهد شد و این برای ابد ادامه خواهد داشت، اما هنگامی که متوجه می‌شوید ارتباطات زیادی بین آب و سایر منابع است، متوجه می‌شوید که فرصت‌های بسیاری برای معامله کردن وجود دارد. می‌توانید آب را با غذا معامله کنید یا با انرژی یا با اعتبار بهتر. در سطح بین‌المللی فرصت‌های بسیاری وجود دارد و خوشبختانه تاریخ نشان داده است که مثال‌های همکاری بر سر آب بسیار بیشتر از مناقشات آبی بوده است و این امیدوارکننده است زیرا شاید انسان بهره‌وری بالاتری پیدا کند، وقتی منابع محدود می‌شوند. البته این یک امید خوشبینانه است و شاید هم اتفاق بیفتد اگر بخواهیم چنین فرصت‌هایی را بیابیم. تاریخ نشان می‌دهد که آب تنها دلیل مناقشات آبی نیست. ما هرگز فقط برای آب وارد جنگ نمی‌شویم؛ اما آب می‌تواند جنگ یا مناقشه را تشدید کند و می‌تواند همکاری را نیز تشدید کند، اما یک تجربه دیگر؛ تجربه‌ای که در ابتدا اندکی تلخ بود. در خلال پروژه‌ای که داشتم به نام «وحدت آبی» شانس این را داشتم که از آفریقا دیدن کنم. ما می‌خواستیم صلح را به رود نیل بیاوریم. با کمک تعدادی متخصص، دین‌شناس، مهندس، وکیل و متخصص بهداشت، ما به آنجا رفتیم و من بسیار هیجان داشتم.

هنگامی که به آنجا رسیدیم متوجه شدم مردم آنجا برای آب آشامیدنی و برای پر کردن سطل‌های آب‌شان مجبورند ساعت‌های طولانی، حتی ساعات درس و مدرسه را در صف آب صرف کنند. من انتظار داشتم که آنها با هم درگیر باشند؛ زیرا وقتی شما اینقدر زمان بگذرانید نهایتا خسته خواهید شد و اگر ببینید کسی صف را می‌شکند و به جلو می‌رود شاید شما با او درگیر شوید. من از میزبانمان خواستم که از روستاییان بپرسد هر چند وقت یک‌بار بر سر آب نزاع می‌کنند؟ واکنش آنها را حدس بزنید. گفت وگوی مترجم با آنها طولانی‌تر از حد معمول شد. می‌دانستم اتفاقی افتاده است. او با لبخند به طرف من برگشت. با جوابی که واقعا من و دانشم را شرمنده کرد. آنها هرگز درگیر نمی‌شوند. آنها حتی پرسش مرا نمی‌فهمیدند. این مردم هرگز بر سر آب نزاعی نمی‌کنند و این من را به فکر فرو برد. در واقع آنها این کار را می‌کنند تا جامعه قوی‌تری داشته باشند تا بتوانند در برابر شرایط سخت مقاوت کنند و مراقب همدیگر باشند، اما گزینه دیگر چیست؟ شاید یک گزینه غربی. اینکه در رقابت باشی، برای آب بکشی تا کشته نشوی. این مساله تنها به استنباط بستگی دارد. بستگی به آن دارد که چگونه بخواهیم این بازی‌ها را ببینیم. هر روز در زندگی‌مان این بازی‌ها را انجام می‌دهیم. مهم نیست که در کجای این کره زمین هستید. ما با هم بر سر آب بازی‌های مجازی می‌کنیم. پس مهم نیست که در کجای این جهان هستید؛ شما به ایجاد نزاع یا صلح کمک می‌کنید. بنابراین همه ما باید انتخاب کنیم که آیا می‌خواهیم رقابتی بازی کنیم یا آن‌طور که رواندایی‌ها بازی می‌کنند. اینکه این بازی را یک بازی وال‌استریتی می‌بینید که در آن هر کاری می‌کنید تا برنده شوید یا اینکه کمی از خودگذشتگی دارید. باید صرفه‌جویی کنیم. باید آسیب کمتری به محیط‌زیست‌مان بزنیم تا جهان شادتری داشته باشیم.