اطلاعات آب مجازی در تجارت

دنیای اقتصاد: کارشناسان و متولیان حوزه آب از کشورهای مختلف امروز در تهران گردهم می‌آیند تا تجارب خود را در زمینه «تجارت آب مجازی و چالش‌های آن» به اشتراک گذارند. برگزاری این گردهمایی در حالی است که صاحب‌ نظران از بحران آب به‌عنوان داعش خاموش در خاورمیانه یاد می‌کنند و معتقدند در آینده بحران آب به تهدید جدید جنگی در منطقه بدل خواهد شد. با توجه به این شرایط می‌توان گفت امروزه برنامه‌‌ریزی برای تجارت آب مجازی به یکی از برنامه‌های اصلی تمامی کشورها بدل شده است. در این میان به نظر می‌رسد اصلاح الگوی کشت محصولات غذایی و تولید کالاها برای مصرف کمتر آب از یک‌سو و هدف‌گذاری مجدد در تجارت خارجی مورد توجه قرار گیرد. آب مجازی یا غیرمستقیم، آبی است که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود و با این شرایط برای تجارت آب مجازی باید کالاها و محصولات کشاورزی را تولید کنیم که آب کمتری نیاز دارند و در مقابل کالاهایی وارد کنیم که برای تولید آنها به آب بیشتری نیاز دارند و آنچه مسلم است استفاده از تجارب کشورهای مختلف می‌تواند زمینه را برای عبور از بحران آب فراهم کند.

براساس آمار اعلام شده در حدود سه دهه گذشته (سال ۱۹۸۶ تا ۲۰۱۱ میلادی) میزان صادرات آب مجازی در جهان از ۴۳۸ میلیارد مترمکعب به ۹۸۹ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است؛ در این میان آمریکا با ۳۴ درصد بیشترین سهم صادرات آب مجازی و کشورهای آفریقایی با ۸/ ۳ درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.

همچنین براساس گزارش‌های منتشر شده در حال حاضر بسیاری از کشورها که با کمبود منابع آب مواجه‌اند به واردات آب مجازی روی آورده‌اند و به این طریق کمبود آب در کشور خود را جبران می‌کنند؛ در این خصوص می‌توان به الجزایر اشاره کرد. این کشور در درون مرزهای خود ۲۳ میلیارد مترمکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند، اما از طریق واردات محصولات کشاورزی، سالانه ۴۵ میلیارد مترمکعب آب صرفه‌جویی می‌کند. این موضوع نشان‌دهنده داشتن استراتژی این کشور برای جبران کم‌آبی خود از طریق آب مجازی است؛ یعنی دو برابر آب مصرفی، آب مجازی وارد می‌کند که صرفه‌جویی بسیار مناسبی است. اگر این آب مجازی نبود، الجزایر تابه‌حال کل آب‌های زیرزمینی خود را از دست ‌داده بود.

از سوی دیگر، برخی از کشورها روند متفاوتی را در این زمینه در پیش گرفته‌اند؛ در این خصوص می‌توان به ژاپن اشاره کرد. این کشور سالانه ۲۱ میلیارد مترمکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند؛ اما در مقابل با صادرات محصولات کشاورزی خود، سالانه ۹۰ میلیارد مترمکعب آب به سایر کشورها صادر می‌کند. این استراتژی برای ژاپنی‌ها نگران‌کننده نیست، چون این کشور از یکسو میزان بسیار زیادی آب دارد اما از طرف دیگر مساحت زمین‌های کشاورزی آنها کم است. داشتن این حجم بالای تولید محصولات کشاورزی، نشان‌دهنده بالا بودن بهره‌وری کشاورزی در این کشور است که توانسته ژاپن را به‌ یکی از کشورهای اصلی در صادرات آب مجازی بدل کند. اما در میان کشورهای خاورمیانه سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به‌صورت مجازی جابه‌جا می‌شود، با این حال کشورهای خاورمیانه معادل ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب به‌صورت مجازی از کشورهای آسیای میانه، ۵۶۷ میلیون مترمکعب آب از اروپای شرقی و ۲ میلیارد و ۷۲۳ میلیون مترمکعب آب مجازی نیز از آسیای جنوب شرقی وارد می‌کنند. با توجه به روزافزون شدن اهمیت آب، تجارت آب مجازی و چالش‌های آن قرار است برای اولین بار در تهران بررسی شود و سال آینده کارشناسان و متولیان این امر در هلند گردهم می‌آیند و دو سال آینده نیز مصر میزبان کارشناسان حوزه آب خواهد بود.

درخصوص مفهوم آب مجازی و میزان مصرف آن در کالاهای مختلف مصرفی بهرام طاهری، مشاور عالی وزیر نیرو در امور محیط زیست، ایمنی و بهداشت کار گفت‌وگویی با اتاق بازرگانی ایران داشته که ماحصل این گفت‌وگو بیانگر جدیدترین اطلاعات از سهم آب مجازی در تجارت است.

میزان آب مجازی در کالاهای مصرفی

به گفته وی، یک گروه تحقیقاتی در دانشگاه صنعتی امیرکبیر میزان مصرف آب برای تولید محصولات و کالاهای مختلف در ایران را بررسی کرده‌اند که در بررسی‌های صورت گرفته به‌عنوان ‌مثال میزان مصرف آب برای تولید یک کیلوگرم گوشت گوساله ۱۵ تا ۱۶ هزار لیتر آب به‌صورت آب مجازی محاسبه شده است. میزان آب مجازی برای تولید یک کیلوگرم برنج به‌طور متوسط بین‌المللی نیز برابر با ۲ هزار و ۵۰۰ لیتر است. همچنین آب مجازی موجود در یک کیلوگرم گوشت مرغ ۳ هزار و ۷۰۰ لیتر آب است. برای تولید یک بسته ۲۰۰ سی‌سی شیر نیز ۲۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. جالب اینکه در رسیدن به این عدد، فقط میزان آب مصرف شده برای تولید شیر بررسی شده و میزان آب مصرفی برای تولید کاغذ یا مقوای بسته‌بندی آن محاسبه نشده است. اما برای تولید یک فنجان قهوه ۱۴۰ لیتر آب مصرف شده است. یعنی آب مصرفی برای تولید این یک فنجان قهوه، هزار و ۱۰۰ برابر حجم آن یک فنجان است.

برای تولید کالاهای غیرخوراکی نیز آب مجازی قابل تسری است. به‌عنوان‌مثال، در تولید یک جفت کفش و همچنین تولید یک شلوار جین به‌طور متوسط ۸ هزار لیتر آب مصرف شده است، بنابراین باید در تولید کالاهای پرمصرف در بخش پوشاک دقت بیشتری شود.

تجارب سایر کشورها

در ایران نیز مقدار آب مجازی برای استفاده در تولید یک کیلوگرم گندم در شهرهای مختلف بین ۱۴۰۰ تا بیش از در ۱۶۰۰ نوسان است. بنابراین می‌توان از این مفهوم در سیاست‌گذاری مصرف آب در تولید محصولات کشاورزی استفاده کرد، به این معنا که چه محصولی در چه منطقه‌ای از کشور کشت شود و در چه منطقه‌ای از ادامه کشت آن جلوگیری شود. اما درخصوص وضعیت استفاده از آب مجازی در سایر کشورها می‌توان گفت برای تولید یک کیلوگرم گوشت بی‌استخوان گوسفندی در استرالیا، ۲۷ هزار و ۵۹۰ لیتر آب مصرف می‌شود که همان آب مجازی پنهان در گوشت است. اما در ایرلند ۱۷ هزار و ۴۰۰ لیتر آب برای تولید همین محصول مصرف می‌شود یعنی ۱۰ هزار لیتر کمتر؛ می‌توان با مقایسه این آمارها به این نتیجه رسید که اگر کشوری مانند استرالیا کم آب باشد، می‌تواند برای جبران آن با واردات محصولاتی مثل گوشت از ایرلند، در قالب آب مجازی کم‌آبی خود را جبران کند.

همچنین در چین نیز برای تولید یک کیلوگرم پنیر، ۱۰ هزار و ۷۴۰ لیتر آب مصرف می‌شود. اما در ایرلند، ۳ هزار و ۷۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود تا یک کیلوگرم پنیر تولید شود؛ یعنی یک‌سوم چین. با دقت در این اعداد و ارقام می‌توانیم به مفهوم تجارت آب مجازی و جایگاه آن در استراتژی کلان تولید، تجارت و امنیت غذایی ملی کشورها پی ‌بریم. کشاورزان برزیلی نیز برای تولید یک کیلوگرم برنج، ۴ هزار و ۶۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند؛ اما آمریکایی‌ها هزار و ۳۷۰ لیتر آب برای تولید یک کیلو از همین محصول مصرف می‌کنند. هندی‌ها برای تولید یک کیلوگرم تخم‌مرغ، ۷ هزار و ۵۳۰ لیتر آب مصرف می‌کنند؛ اما در آمریکا هزار و ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود که یک پنجم میزان مصرف آب در هند است. با توجه به این آمارها این طور می‌توان نتیجه گرفت که یکی از راهکارهای جایگزین که در جهان به‌عنوان مقوله مهمی برای مقابله با بحران آب و کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی مدنظر بوده موضوع «آب مجازی» است؛ به گونه‌ای که براساس این استراتژی باید منابع آبی در هر کشوری صرف تولید محصولی شود که از نظر اقتصادی درآمد بیشتری به همراه دارد و کمبود محصولات دیگر باید از طریق واردات تامین شود.