تغییرات بنیادین در زنجیره ارزش

مسعود خشایی

معاون برنامه‌ریزی و بررسی‌های اقتصادی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور

امروزه نظر به افزایش بازارهای رقابتی، تنوع محصولات، تغییرات شرایط سیاسی و اقتصادی، تغییرات آب و هوایی و آلودگی منابع طبیعی و... دانش اقتصاد مرزهای خود را از اقتصاد خطی (تولید- توزیع - مصرف) فراتر گذاشته و به سمت اقتصاد چرخشی (تولید- مصرف - بازیافت) تغییر جهت داده است. هر چند بیشترین توجه اقتصاد خطی به استفاده‌ بهینه از منابع محدود است، اما در اقتصاد چرخشی علاوه بر هدف اقتصاد خطی، کاهش، بازیافت یا استفاده‌ مجدد از ضایعات در فرآیند تولید نیز مورد توجه است. اقتصاد چرخشی منجر به افزایش ارزش افزوده و حاشیه‌ سود، صرفه‌جویی هزینه‌ها، افزایش رقابت‌پذیری، کاهش آلودگی‌ محیط‌زیست، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و... می‌شود.

اقتصاد چرخشی، یک چرخه‌ توسعه‌ای مثبت و مستمر است که سبب حفظ و ارتقای سرمایه‌های طبیعی، افزایش بازدهی منابع و همچنین کاهش خطرهای سیستمی از طریق مدیریت محصولات و چرخه‌های تجدیدپذیر می‌شود که در هر مقیاسی به شکلی کارآمد و موثر عمل می‌کند. برخلاف اقتصاد خطی، اقتصاد چرخشی به حفظ محیط‌زیست از طریق افزایش سهم منابع تجدیدپذیر یا قابل بازیافت همزمان با کاهش مصرف مواد خام و انرژی اهمیت می‌دهد. در اقتصاد چرخشی، علاوه بر بهینه‌یابی (نقطه مشترک اقتصاد چرخشی و خطی) در تمام زنجیره‌ ارزش کالا یا ارائه‌ خدمات، مدیریت ضایعات و استفاده از آن در ساخت مجدد و فرآیند تولید مورد توجه است (شکل ۱).

ایجاد اقتصاد چرخشی نیاز به تغییرات بنیادی در زنجیره‌ ارزش از طراحی محصول و فرآیند تولید تا مدل‌های کسب و کار جدید و الگوهای مصرف دارد. اقتصاد چرخشی، بازیافت زباله‌ها را به منابع جدید تبدیل می‌کند و به افزایش طول عمر کالا و حفظ منابع طبیعی نیز کمک می‌کند. اصول حاکم بر اقتصاد چرخشی که به‌صورت کنشی عمل می‌کنند شامل حذف ضایعات، انعطاف‌پذیری از طریق متنوع‌سازی، استفاده‌ انرژی از منابع تجدیدپذیر، تفکر درون سیستمی و تفکر آبشاری است. اقتصاد چرخشی تامین‌کننده‌ مکانیسم‌های متعدد ایجاد ارزش افزوده‌ در سطح بخشی (واحدهای تولیدی و خدماتی) و ملی کشورها است که با مصرف منابع محدود طبیعی در تضاد است. مصرف مواد اولیه و انرژی در اقتصاد چرخشی، تنها در چرخه‌های زیستی موثر رخ می‌دهد، از این رو، بهره‌برداری جایگزین مصرف بهینه می‌شود. منابع مصرفی در راستای اقتصاد چرخشی در چرخه‌های زیستی احیا یا در چرخه‌ صنعتی ذخیره می‌شوند. اقتصاد چرخشی بر پایه‌ سه اصل در ارتباط با منابع و چالش‌های سامانه‌های اقتصاد صنعتی بنا شده است:

1- حفظ و افزایش منابع طبیعی: این اصل با اجرایی کردن سودمندی و اعمال مطلوبیت دردوره‌ زمانی معینی آغاز می‌شود و به معنای کنترل مصرف منابع طبیعی محدود و متعادل کردن جریان منابع تجدید‌پذیر است. سامانه‌های اقتصاد چرخشی هنگام مصرف منابع، با انتخاب مناسب منابع و به کار‌گیری فناوری و فرآیندهای تجدید‌پذیر منجر به استفاده‌ بهینه از آنها می‌شود. اقتصاد چرخشی از طریق افزایش جریان مواد مغذی درون سامانه‌ای و ایجاد شرایط مناسب برای بازیابی، سبب تقویت و افزایش کیفیت سرمایه‌های ملی (آب و هوا، خاک و...) می‌شود.

2- استفاده بهینه از منابع: این اصل، به معنای استفاده از محصولات، عناصر و مواد اولیه با بالاترین ضریب سوددهی و بازدهی، در تمامی مراحل چرخه‌های تولیدی و ‌زیستی است. این اصل شامل سه مرحله‌ تولید مجدد، بازسازی و بازیافت برای حفظ مواد مصرفی در چرخه‌ تولید و کمک به فرآیند اقتصاد چرخشی است.

3. افزایش اثربخشی: این اصل شامل کاهش آسیب به منابع نیروی انسانی (غذا، مهاجرت، اسکان، تحصیلات، بهداشت و سرگرمی) و مدیریت بهینه‌ اثرات جانبی (استفاده بهینه از زمین، هوا، آب، آلودگی صوتی، انتشار مواد سمی و تغییرات اقلیمی) است.

مطابق مطالبی که پیش‌تر پیرامون آنها بحث شد، این نکته حائز توجه است که توجه به اقتصاد چرخشی می‌تواند تاثیر پررنگی در سطح ملی (اقتصاد کلان) و بخشی (صنایع) داشته باشد. نگاهی گذرا به عملکرد برخی مولفه‌های اقتصادی و زیست‌محیطی کشورهایی که به اقتصاد چرخشی توجه داشته‌اند (انگلیس، چین و آلمان) گواه این موضوع هستند.

حذف پسماند از چرخه‌ صنعت به وسیله‌ استفاده مجدد از مواد، نشانه‌ صرفه‌جویی هزینه‌های تولید و اتکای کمتر به منابع است. با این حال، مزایای اقتصاد چرخشی فقط عملیاتی نیست، بلکه برای واحدهای تولیدی و مصرف‌کنندگان نهایی یک راهبرد است و نقش کلیدی در بهره‌وری و نوآوری دارد. صنایع از صرفه‌جویی‌های قابل توجهی در استفاده از مواد خالص مانند کاهش نوسانات و خطرات تامین، محرک‌های نوآوری و اشتغال‌زایی، توسعه حاصلخیزی زمین و سلامت خاک و ثبات بلندمدت اقتصادی منافع بسیاری کسب خواهند کرد.

به‌طوری که ارزش کامل فرصت‌های چرخشی در سطح جهانی سالانه حدود ۷۰۰ میلیارد دلار در صرفه‌جویی مواد اولیه یا بازگشت ۱/ ۱ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۰ بوده است. این واقعیت ناشی از مواد استفاده شده در فرآیندهای چرخه‌ معکوس است. شرکت‌های پیشرو در استقرار و استفاده از رویکردهای اقتصاد چرخشی شرکت‌های خودروسازی رنو، فلیپس، ریکو، اچ.اند.ام، وودافون و تریناسولار هستند. کشورهای پیشرو در استقرار سامانه‌ اقتصاد چرخشی نیز چین، ژاپن، آلمان، انگلیس و اتحادیه‌ اروپا هستند.

بر اساس مطالعات بنیاد الن مک آرتور، مجمع جهانی اقتصاد و شرکت مک کینزی، راه‌حل‌های اقتصاد چرخشی، نه تنها سبب کاهش ۱۷ تا ۲۴ درصدی مصرف مواد خام مورد نیاز اتحادیه‌ اروپا شده، بلکه با افزایش GNP سبب ایجاد ۴/ ۱ تا ۸/ ۲ میلیون فرصت شغلی نیز شده است. اقتصاد چرخشی برای جوامع محلی بستری را ایجاد می‌کند که از طریق آن دولت‌ها یا سازمان‌ها قادر به استفاده از فرصت‌های ایجاد شده برای ساماندهی به چرخه‌های معیوب محلی آب، مواد و انرژی تجدیدپذیر هستند.