امیر‌هوشنگ میرکوشش
دکترای روابط بین‌الملل و عضو هیات علمی دانشگاه

جعفر نقدی
دکترای روابط بین‌الملل و مدرس دانشگاه

عبدالعزیز خوجه، وزیر فرهنگ و رسانه عربستان در بیانیه‌ای اعلام کرد که دولت عربستان کاملا از توافقی که در ژنو میان ایران با مجموعه ۱+۵ بر سر برنامه هسته‌ای آن در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ حاصل شد، اطلاع دارد. ناظران بر این اعتقادند که ریاض به‌رغم اینکه از توافق ژنو میان ایران با ۱+۵ استقبال کرده است، اما هیچ اطمینانی به این توافق ندارد و برای همین به فکر گزینه‌هایی برای ایجاد موازنه منطقه‌ای به سود خود است، برای همین این اعتقاد وجود دارد که احتمال اینکه عربستان به سراغ پاکستان برود هست، به‌ویژه که در فکر گسترش روابط با این کشور است.

عربستان همچنین در پروژه‌های هسته‌ای پاکستان سرمایه‌گذاری کرده است. این تاسیسات اکنون آماده بهره‌برداری بوده و می‌تواند پاسخگوی تقاضاهای عربستان باشد. کارشناسان غربی پیش از این تاکید می‌کردند که اگر ایران موفق به ساخت سلاح هسته‌ای شود، عربستانی‌ها حتی یک ماه هم منتظر نمی‌مانند و به سمت ساخت سلاح هسته‌ای خواهند رفت که در این زمینه قطعا به اولین‌جایی که توجه خواهند کرد، پاکستان خواهد بود، به‌ویژه که پاکستانی‌ها نیز به پول‌های عربستانی‌ها نیاز مبرم دارند. به‌طور کلی می‌توان گفت که عربستان با ایجاد رابطه بین ایران و غرب که تاثیرات قابل‌توجهی در معادلات منطقه‌ای خواهد داشت، مخالف است. با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا و مخالفت علنی وی با برجام و ایران، شرایط مناسبی برای عربستان فراهم شد تا اقدامات خود علیه ایران در منطقه را مجددا سازماندهی کند. به همین دلیل، هر زمان که رابطه ایران با غرب و به‌ویژه با آمریکا رو بهبود رود، ضمن آنکه کشورهای عربی منطقه خلیج‌فارس ناخشنود می‌شوند اما تمایل آنها برای نزدیکی به ایران بیشتر می‌شود و هر زمان که رابطه ایران با آمریکا دچار تیرگی شود اعراب خوشحال و از حیث موضع‌گیری در مقابل ایران جسورتر می‌شوند. هرمیداس باوند معتقد است حل مشکلات ایران با برخی از کشورهای عربی در گرو حل مسائل با آمریکا است. به معنای روشن‌تر بهبود مناسبات ایران با آمریکا به تلطیف فضا برای حل مشکلات تهران با کشورهای همسایه و منطقه منتهی خواهد شد.

نتیجه‌گیری

معمولا در بررسی روابط ایران و عربستان می‌توان از سه عامل هویت با تاکید بر ایدئولوژی، ژئوپلیتیک منطقه و ساختار نظام بین‌الملل یاد کرد. روی‌ کارآمدن دولت روحانی تحول عمده‌ای در سیاست خارجی ایران به‌وجود آورد. چرخش از سیاست خارجی مبتنی بر انقلابی‌گری همراه با تقابل با نظام بین‌الملل به سمت سیاست خارجی تعقل‌گرایی همراه با تعامل با نظام بین‌الملل توانست در مدت زمان اندکی از شروع دولت یازدهم دستاوردهای چشمگیری در حوزه‌های مختلف سیاست خارجی برای کشور به ارمغان بیاورد. دستیابی به توافق ژنو بعد از حدود ۱۰ سال از آغاز مذاکرات هسته‌ای با غرب نشان می‌دهد که ثمره تعقل‌گرایی در سیاست خارجی تا چه میزان می‌تواند نمود خارجی داشته باشد. در این تحقیق تلاش کردیم تاثیراتی که سیاست خارجی اعتدال‌گرا در سپهر منطقه‌ای بر روابط ایران با عربستان سعودی داشته را بررسی کنیم. هرچندکه هنوز در عرصه عمل شاهد تحول چشمگیری در روابط با عربستان نیستیم. برای اثبات این موضوع با کاربست نظریه واقع‌گرایی انگیزشی و تمایز دولت‌های جویای امنیت از دولت‌های طمع‌کار نشان دادیم که سیاست خارجی اعتدال‌گرا در چارچوب دولت‌های جویای امنیت حرکت کرده است. سیاست خارجی اعتدال‌گرا با بروز نشانه‌های چهارگانه (شفافیت، تعدیل در ایدئولوژی سیاسی، تعدیل در سیاست‌های نظامی و تنش‌زدایی در منطقه) دولت‌های جویای امنیت توانسته برداشت از خود را در ذهن بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی تغییر دهد. عربستان به‌عنوان یکی از بازیگران قدرتمند منطقه‌ای که همواره روابطش با ایران با تنش همراه بوده، با توجه به شاخص‌های حکمرانی در این کشور و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نشانه‌های یک دولت مداخله‌جو در رویکرد رقابتی نسبت به دولت ایران را دارا بوده است؛ چراکه علاوه بر دخالت دائمی معیارهای متصلب ایدئولوژیک در سیاست خارجی عربستان (به‌ویژه در قبال ایران)، این کشور به‌گونه‌ای نیابتی و غیرشفاف مصالح و منافع منطقه‌ای خود را پیش برده است که این عدم شفافیت در عملکرد، در حوزه رویکردهای عربستان در عراق، سوریه، یمن و پرونده هسته‌ای بیشتر دیده شده است. به این ترتیب دو معیار اصلی دولت‌های مداخله‌جو یعنی ایدئولوژی متصلب در سیاست خارجی و عدم شفافیت لازم در عملکرد منطقه‌ای با سیاست خارجی عربستان عجین شده وباعث افزایش روند واگرایی در روابط دو کشور شده است.