۱۰ فرزند جهانی ایران

این زیگورات که در ۲۳ کیلومتری جنوب‌شرقی شوش و کنار رودخانه دز قرار گرفته، عظیم‌ترین بنای ساخت دست بشر در ایران است و زمان ساخت آن به حدود سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد باز می‌گردد. یعنی اکنون بیش از ۳۲۵۰ سال از عمر آن می‌گذرد. زیگورات چغازنبیل بر اساس مستندات تاریخی به فرمان "انتاش گال" پادشاه عیلام با قاعده‌ای مربع و ارتفاع ۵۰ متر ساخته شد که متاسفانه اکنون تنها ۲۵ متر از آن باقی است. زیگورات را می‌توان مظهر پیشرفت حیرت‌انگیز فنون معماری و نحوه محاسبات ریاضی و آشنایی با ترکیب مصالح در دوره عیلامی دانست که اگرچه از ادوار درخشان تاریخ ایران به شمار می‌رود، لیکن کمتر از آن یاد می‌شود.
زیگورات چغازنبیل چند طبقه دارد که هر کدام از طبقه زیرین کوچکترین و از خشت خام و با روکش آجر ساخته شده‌اند. این بنای عظیم برای نیایش خدای موسوم به "انیشو شیناک" ساخته شده که انتاش گال در یکی از نیایش‌های خود او را چنین می‌ستاید: " من انتاش گال، فرزند هوبانومینا، پادشاه انزان(خوزستان) و شوش، به شکرانه زندگانی دراز، ثروت بیشمار و فرزندان بسیار، برای نیایش خدای انیشوشیناک، خداوند مکان مقدس، پرستشگاهی پی افکندم. من این معبد را به او پیشکش کردم وبه سوی آسمان برافراشتم. باشد که هدیه من و کوشش من به خدای اینشوشیناک پذیرفته آید."

پاسارگاد
دومین اثر جهانی ایران به لحاظ قدمت، مجموعه هخامنشی پاسارگاد است که در نخستین سالهای شکل‌گیری این بزرگترین پادشاهی جهان باستان، پی‌ریزی شد. پاسارگاد به معنای "اردوگاه پارسیان" است و بناهای متنوعی شامل‌کاخها، ساختمانهای اداری و حکومتی، آتشگاه، کتیبه‌های تاریخی و آرامگاه کوروش بنیانگذار سلسله هخامنشی را در بر می‌گیرد. گمان می‌رود پایه نخستین این مجموعه زمانی گذارده شده باشد که پارسها هنوز در ایران به استقلال نرسیده و باجگذار شاخه دیگری از آریایی‌ها به نام "مادها" بودند. در متون قدیمی ایران پاسارگاد را "مشهد مادر سلیمان"، " "مشهد مرغاب"، " مشهد ام نبی" یا "تخت سلیمان" خوانده‌اند و این القاب از آن روست که در ادبیات اسطوره‌ای ایران فارس اقلیم سلیمان تلقی شده و بدین سبب بسیاری از آثار کهن موجود در آن به سلیمان نبی انتساب می‌یابد.
به هر روی پاسارگاد به عنوان نخستین مجموعه کامل معماری به جا مانده از دوره هخامنشی (559 - 330 پیش از میلاد) به نحو روشنی با معماری و هنر تمدنها و اقوام قبل یا معاصر خود نظیر بین‌النهرین، عیلام، اورارتو، هیتی و ماد ارتباط وثیق دارد و بدیهی است که با توجه به سلطه 230 ساله هخامنشیان بر بخش‌های وسیعی از جهان باستان تاثیر غیرقابل انکاری بر معماری این قلمرو بر جای گذارده است. این مجموعه همچنین "رویدادها، آداب و سنن، افکار و عقاید و آثار هنری" عصر هخامنشی را به روشنی باز می‌تاباند؛ عصری که طی آن فرهنگ ایرانی با فرهنگ 28 ملت تحت فرمان خود به تعامل گرایید و بر بالندگی خویش افزود.

تخت‌جمشید
سومین اثر جهانی ایران به لحاظ قدمت "تخت‌جمشید" است که اکنون بیش از ۲۵۰۰ سال از بنای آن می‌گذرد. شهرت این بنای سترگ تا حدودی آن را از معرفی بی‌نیاز می‌سازد؛ بنابراین به همین مقدار بسنده می‌شود که تخت جمشید بر روی یک صفه آهکی هموار در دامنه کوه رحمت و مشرف به مرودشت قرار گرفته است.
ساخت این بنای عظیم در زمان داریوش اول هخامنشی در حدود سال 520 ق.م آغاز شد و تقریباً تا پایان دوره هخامنشی کمابیش ادامه داشت. اما عمده بخش‌های آن در دوره داریوش، خشایارشا فرزند و جانشین وی و اردشیر اول ساخته شد و تا حدود سال 460 پیش از میلاد صورت تثبیت‌شده‌ای به خود گرفت.
بر خلاف تصور عمومی تخت‌جمشید پایتخت سیاسی و اداری هخامنشیان نبود، بلکه صرفاً جنبه تشریفاتی داشت. امور اداری حکومت هخامنشی در فصل زمستان در شهر شوش انجام می‌گرفت که هنوز بقایای کاخهای آن دوره را در دل دارد. این امور تابستانها به هگمتانه ( اکباتان یا همدان امروزی) انتقال پیدا می‌کرد و از تخت‌جمشید نیز برای برگزاری جشن‌های ملی و مذهبی و پذیرفتن سفرا و نمایندگان سایر کشورها استفاده می‌شد. در بهار هر سال بهنگام نوروز، پادشاه و درباریان برای پذیرفتن هدایا و خراج سالیه کشورهای خراجگذار و رسیدگی به امور کشورداری و نشان دادن شوکت امپراتوری خود در تخت‌جمشید گرد می‌آمدند و مراسم مختلفی آنجا برپا می‌شد.
تخت‌جمشید پس از حمله اسکندر به ایران در سال 330 پیش از میلاد به آتش کشیده شد و به سرعت رو به زوال رفت. تا اوایل قرن حاضر این مجموعه به صورت مخروبه به حال خود رها شده بود. اما از دوره پهلوی اول(1320 - 1304 ش) به سبب تمایلات باستان‌گرایانه این دولت مورد توجه و کاوش قرار گرفت. این توجه در دوره‌های بعد نیز(و البته به جهت اهمیت تاریخی و هنری تخت‌جمشید) ادامه یافت و اکنون سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با تشکیل بنیاد پژوهشی پارسه، کاوشهای باستان‌شناسانه و حفظ و احیای تخت‌جمشید و پاسارگاد را با جدیت دنبال می‌کند. این تلاش‌ها با حمایت و همکاری جامعه بین‌المللی توام شده است.

تخت سلیمان
چهارمین اثر جهانی ایران تخت سلیمان است که دست کم بیش از ۱۷۰۰ سال قدمت دارد. تخت سلیمان در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی بخش تکاب در استان آذربایجان شرقی و در کنار آبگیر زیبایی قرار گرفته است که در نظر پیروان آیین زرتشی از تقدس برخوردار است. این دژ بزرگ تاریخی مرکز آتشکده عظیمی به نام آذرگشسب بوده و د رکنار آن کاخهای ساسانی عظیمی شکل گرفته است.
آذرگشسب همان آتشکده‌ای است که بنابر روایات اسلامی به هنگام ولادت پیامبر اسلام (ص) به عنوان نشانه‌ای الهی خاموش شد. اما در حقیقت روزگار شکوه این مجموعه با سقوط سلسله ساسانیان و فراگیری آیین اسلام در ایران سپری شد. هر چند که در اواخر دوره ساسانی و با پیشروی رومیان در آذربایجان ضربات کاری بر پیکر آن وارد آمده بود. با این وجود تخت سلیمان تا سده‌های پس از اسلام نیز پذیرای مومنان زرتشتی بود. در سده هفتم هجری اباقاخان مغول بر بقایای ایوان خسرو در تخت سلیمان کاخی اختصاصی بنا نهاد که اکنون در اثر کاوش‌های باستان‌شناسی از زیر خاک درآمده است. در حال حاضر نیز تخت سلیمان تحت حفاظت‌های ویژه و کاوش‌های باستان‌شناسی پی‌گیر قرار دارد. برابر روایات تاریخی، شاهان ساسانی در تیسفون(نزدیک بغداد کنونی) پیاده رهسپار آتشکده آذرگشسب می‌شدند تا در کنار آتش مقدس به فرّه ایزدی دست یابند.

ارگ بم
پنجمین اثر جهانی ایران ارگ بم در استان کرمان است که البته تاریخ دقیقی را نمی‌توان برای بنای آن ذکر کرد، اما گمان می‌رود هسته اولیه آن در دوره باستان شکل گرفته و در دوره اسلامی گسترش یافته باشد. ارگ بم در واقع تنها شهر تاریخی ایران است که با حفظ کامل ساختار و سیمای کهن خود، دور از تصرفات دوران جدید باقی مانده و مورد مهمی برای مطالعه معماری و شهرسازی تاریخی ایران تلقی می‌شود.
ارگ بم را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد: بخش اول برج و باروی مستحکمی است که به دور شهر کشیده شده وبخش دوم شامل قسمتهای عامه نشین با اجزایی نظیر خانه‌های مسکونی، بازار، حمام، مسجد و ... است. در بخش سوم نیز قسمت نظامی و حاکم‌نشین شهر قرار دارد. ارگ بم را در واقع می‌توان الگوی بی‌بدیل معماری ایران در بهره‌گیری موثر از عنصر آب و خاک قلمداد کرد. این مجموعه به دنبال افزایش جمعیت در اواسط دوره قاجار به تدریج تخلیه شد و شهر جدید بم در کنار آن شکل گرفت. بنابراین ارگ تاریخی فرصت یافت که از دستبردهای نابجا برای توسعه فضاهای مورد نیاز در امان بماند؛ هر چند بخش‌هایی از آن به مرور زمان یا برای استفاده از خاک خشت‌ها در کشاورزی خراب شد.
با این حال از سی سال پیش مرمت ارگ بم مورد توجه دولت قرار گرفت، اما متاسفانه مرمت‌ها به شیوه‌ای نه چندان دقیق و اصولی انجام پذیرفت و به همین سبب ارگ در زلزله ۵ دی ماه ۱۳۸۲ به شدت آسیب دید و تقریباً تمام قسمتهای مرمت شده آن فرو ریخت. این تخریب البته زوایای تاریکی از تاریخ ارگ بم و نحوه شکل‌یابی و گسترش آن را به علت از میان رفتن لایه‌های رویی نمودار ساخت و از این حیث در کنار خسارات تاسف‌بار، کارگاه مطالعاتی بزرگی را برای باستان‌شناسان و پژوهشگران معماری و شهرسازی فراهم آورد.
اکنون بر اثر تلاش‌های سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، جامعه جهانی مساله بازسازی ارگ بم را با حساسیت دنبال می‌کند و آمادگی خویش را برای کمکهای فنی و مالی در این خصوص ابراز داشته است. ثبت این اثر به صورت اضطراری در فهرست آثار جهانی موفقیت بزرگی برای ایران به شمار می‌آید تا بار دیگر ارزش‌های تاریخی و فرهنگی آثار کهن موجود در کشور را به جامعه بین‌المللی گوشزد کند.

میدان نقش جهان
ششمین و کم سن و سال‌ترین اثر جهانی ایران میدان نقش جهان اصفهان است. این میدان زمانی ساخته شد که در نخستین سالهای سده یازدهم هجری قمری شاه عباس اول صفوی (۱۰۳۸ - ۹۹۶ ه.ق) پایتخت ایران را از قزوین به اصفهان منتقل کرد و تصمیم گرفت با کمک مشاور خود شیخ بهاءالدین عاملی (شیخ بهایی) طرح سترگی را برای پایتخت جدید در افکند.
یکی از محورهای کلیدی طرح خیابان چهارباغ عباسی بود که با گذر از زاینده رود به میدان بزرگی موسوم به نقش جهان پیوند می‌خورد.
این میدان که کالبد آن تاکنون علیرغم ناملایمات روزگار به خوبی حفظ شده است چهار رکن اساسی دارد: اول مسجد امام(مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه) است که با سردری رفیع و گنبدی فیروزه‌ای در ضلع جنوبی میدان قرار گرفته است. دوم مسجد شیخ لطف‌الله که در مساحتی به مراتب کمتر از مسجد شاه در ضلع شرقی میدان واقع شده است. این مسجد برای استفاده خصوصی خانواده سلطنتی ساخته شد و نام شیخ‌لطف‌الله که از علمای زمان و پدر یکی از زنان شاه عباس بود به آن تعلق گرفت. درست روبروی مسجد شیخ‌لطف‌الله و در ضلع غربی میدان عمارت عالی‌قاپو قرار دارد که دیوانخانه صفویه و محل پذیرایی از نمایندگان و سفرای خارجی بوده و در پنج طبقه ساخته شده است. نهایتاً چهارمین رکن، بازار بزرگ قیصریه است که در شمال میدان واقع شده و نقش جهان را به محلات بسیار قدیمی اصفهان که گاه بیش از هزار سال عمر دارند، مرتبط می‌سازد.
فاصله میان چهار بنای یاد شده نیز حجره‌هایی است که در سراسر میدان در دو طبقه خود نمایی می‌کنند.
درباره هر یک از عناصر موجود در میدان نقش جهان می‌توان بسیار سخن گفت، چنان که تاکنون در این باره صدها مقاله و کتاب به رشته تحریر درآمده است. اما در این گفتار به همین مقدار بسنده می‌شود که شکل‌گیری چنین میدان بزرگی در اصفهان بیش از همه نمودار گسترش امنیت، بهبود شاخص‌های اقتصادی و ارتقاء مفهوم دولت در آن مقطع زمانی خاص است که نظیر آن در دوران قبل و بعد کمتر دیده شده است. متاسفانه این یادگار بزرگ معماری و هنر ایرانی در سالهای اخیر بواسطه ساختن برجی یازده طبقه در حریم تاریخی آن در معرض خطر ساخت و سازهای ناهمگون قرار گرفته و از این رو یونسکو تاکنون در چند بیانیه جداگانه از دولت ایران خواسته است تا هر چه زودتر نسبت به تخریب طبقات فوقانی ساختمان موسوم به "برج جهان‌نما" اقدام کند. در غیر اینصورت بیم آن می‌رود که میدان نقش‌جهان در فهرست آثار در معرض خطر جهانی قرار گیرد که لطمه بزرگی به حیثیت فرهنگی ایران در مجامع بین‌المللی خواهد بود.

گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان و مقبره‌ اولجایتو است که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آثار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید. این بنا مسجدی است بسیار زیبا که از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. گنبد مزبور در 5 فرسخی سمت شرقی شهر زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته و بنایی است هشت‌ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. 8 مناره نیز در اطراف گنبد دارد و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. رنگ گنبد آبی است. روی این اضلاع گنبد بلندی قرار گرفته که ارتفاع آن‌را ۱۲۰ گز نوشته‌اند. در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاق‌ها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اتاق‌های بالا با گچبری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است.

قره کلیسا
قره کلیسا کلیسای تادئوس مقدس، نام کلیسایی تاریخی در استان آذربایجان غربی ایران است. این کلیسا در جنوب ماکو و ۲۰کیلومتری شمال شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده‌است. در تاریخ ۷ ژوئیه ۲۰۰۸، مجموعه قره کلیسا، شامل ۳کلیسای اصلی با نام‌های قره کلیسا یا سنت تادئوس، سنت استپانوس و زور زور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

سنگ نوشته بیستون
این اثر در سال 2006 میلادی به ثبت جهانی رسید. این سنگ نوشته حدود 27 کیلومتری شهر کرمانشاه در غرب ایران است. نقش بیستون پیروزی داریوش یکم را بر گوماته مغ و نه‌شورشی نشان می‌دهد.

۰

سازه‌های آبی شوشتر
سازه‌های آبی شوشتر تیر ماه سال‌جاری با اخذ اکثریت آرا در نشست سالانه مرکز میراث جهانی به‌عنوان دهمین اثر ایرانی ثبت شد. مجموعه آسیاب‌های شوشتر در استان خوزستان شامل ده‌ها آسیاب است که بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی تا پیش از انقلاب صنعتی به شمار می‌رود. استفاده از آب براساس شرایط اقلیمی با ایجاد شبکه‌های زیرزمینی زیر شهرکهن شوشتر، یکی از هوشمندانه‌ترین شکل‌های معماری شهری آبی را بروز داده است.