چرا کشورها شکست می‌خورند؟

دارون عجم اوغلو و جیمز رابینسون سال گذشته کتابی منتشر کردند به نام «چرا کشورها شکست می‌خورند: سرچشمه‌های قدرت،ثروت و فقر». این کتاب تحسین بسیاری از بزرگان علم اقتصاد از جمله کنت اَرو برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ۱۹۷۲، گری بکر برنده نوبل اقتصاد سال ۱۹۹۲ و پیتر دایموند برنده نوبل اقتصاد سال ۲۰۱۰ را بر انگیخت. این کتاب سال گذشته به سفارش انتشارات دنیای اقتصاد ‌ترجمه شد و اکنون با پایان یافتن مراحل ویرایش و آماده سازی به زودی چاپ می‌شود. پرسش اصلی این کتاب این است که چرا برخی کشورها در دوران مدرن به راه توسعه و شکوفایی افتادند و بعضی دیگر که اوضاع و احوال مشابهی داشتند به راه توسعه نیافتگی و فقر قدم گذاشتند. مولفان کتاب با نقد نظریه‌های رایج درباره عقب ماندگی کشورها از جمله نظریه‌های معطوف به اقلیم و آب و هوا و جغرافیا، نظریه‌های مبتنی بر فرهنگ و سنت‌های اجتماعی، نظریه‌های مبتنی بر جهل و ناتوانی حاکمان و امثال اینها، کوشیده‌اند ریشه‌های فقر را در نهادهای کشورها بجویند. مولفان در مقدمه کتابشان آورده‌اند: « شهر نوگالس با حصاری دو نیم شده است. اگر بر روی این حصار بایستید و به شمال نگاه کنید، شهر نوگالس آریزونا واقع در استان سانتا کروز را خواهید دید. اینجا درآمد خانوارهای متوسط حدود ۳۰ هزار دلار در سال است. بیشتر نوجوانان به مدرسه می‏‌‌روند و اکثر سالمندان تحصیلات دبیرستانی دارند. به‌‌‌رغم تمام استدلال‏‌‌هایی که مردم درباره این موضوع مطرح می‏‌‌کنند که نظام بهداشت و درمان ایالات‌متحده ناکارآمد است، جمعیت، با امید به زندگی در سطح استاندارد جهانی، نسبتا سالم‏‌‌اند. بسیاری از ساکنان بیش از شصت و پنج سال دارند و از خدمات بهداشتی و درمانی بهره مندند. این تنها یکی از خدمات فراوانی است که دولت ارائه می‏‌‌کند که مردم آنها را بدیهی می‏‌‌پندارد، مانند برق، تلفن، شبکه فاضلاب، بهداشت و درمان عمومی، شبکه جاده‏‌‌ای که آنها را به شهرهای دیگر آن منطقه و سایر نقاط ایالات‌متحده وصل می‏‌‌کند و در نهایت قانون و نظم. مردم نوگالس آریزونا، می‏‌‌توانند بدون نگرانی درباره زندگی یا امنیت به فعالیت‏‌‌های روزمره‏‌‌شان بپردازند و دائما از دزدی، سلب ‏‌‌مالکیت یا سایر چیزهایی که سرمایه‏‌‌گذاری در کسب‏‌‌وکارها و خانه‏‌‌هایشان را به مخاطره می‏‌‌افکند در هراس نباشند. موضوعی که به همین‌اندازه اهمیت دارد این است که ساکنان نوگالس آریزونا، این را بدیهی می‏‌‌پندارند که دولت با وجود همه ناکارآیی‏‌‌ها و فساد مربوط به آن، کارگزار آنها است. آنها می‏‌‌توانند برای تغییر شهردار، نماینده کنگره و سناتورهایشان رای دهند؛ در انتخابات ریاست‌جمهوری رای می‏‌‌دهند و تعیین می‏‌‌کند چه کسی کشور آنها را اداره کند.. زندگی در جنوب حصار، تنها چند قدم آن‏‌‌طرف‏‌‌تر، تاحدی متفاوت است. درحالی‏‌‌که ساکنان نوگالس سونورا، در بخش نسبتا پررونقی از مکزیک زندگی می‏‌‌کنند، این‏‌‌جا درآمد خانوار متوسط حدود یک سوم خانوار متوسط در نوگالس آریزونا است. بیشتر سالمندان در نوگالس سونورا، تحصیلات دبیرستانی ندارند و بسیاری از نوجوانان به مدرسه نمی‏‌‌روند. مادران نگران مرگ‏‌‌ومیر نوزادان‏‌‌ هستند. شرایط نامساعد بهداشت و درمان به این ‌معنا است که چندان تعجب‏‌‌آور نیست که ساکنان نوگالس سونورا، برخلاف همسایگان شمالیشان عمر طولانی ندارند. آنها همچنین به بسیاری از امکانات رفاهی عمومی دسترسی ندارند. جاده‏‌‌ها در جنوب حصار شرایط بدی دارند. قانون و نظم در شرایط بدتری است. جرم و جنایت زیاد است و راه‏‌‌انداختن یک کسب‏‌‌ وکار فعالیتی پرخطر است. نه تنها خطر دستبرد وجود دارد، بلکه گرفتن همه مجوزها و چرب‏‌‌کردن سبیل افراد برای راه‏‌‌اندازی کسب‏‌‌وکار، کار آسانی نیست. ساکنان نوگالس در ایالت سونورا، هر روز با فساد و بی‏‌‌کفایتی سیاست‌مداران زندگی می‏‌‌کنند. چگونه است که دو نیمه این شهر می‏‌‌توانند تا این حد متفاوت باشند؟ هیچ تفاوتی در جغرافیا، آب‌وهوا یا انواع بیماری‏‌‌های شایع در منطقه وجود ندارد، چراکه میکروب‏‌‌ها با هیچ‏‌‌گونه محدودیتی سر مرزهای ایالات‌متحده و مکزیک روبه‏‌‌رو نیستند. البته، شرایط بهداشت و درمان کاملا متفاوت است، اما این امر ارتباطی با محیط بیمار ندارد؛ بلکه به‌این دلیل است که افراد جنوب مرز با شرایط بهداشتی نامطلوب و فقدان مراقبت‏‌‌های بهداشتی و درمانی مطلوب زندگی می‏‌‌کنند. اما شاید ساکنان نیز خیلی با هم متفاوتند. آیا موضوع می‏‌‌تواند این باشد که ساکنان نوگالس آریزونا، نوادگان مهاجرانی از اروپا هستند، درحالی‏‌‌که ساکنان جنوب نوادگان آزتک‏‌‌ها هستند؟ اصلا این‏‌‌طور نیست. پیش‏‌‌زمینه‏‌‌های افراد دو طرف مرز تقریبا یکی است. بعد از استقلال مکزیک از اسپانیا در ۱۸۲۱، منطقه اطراف «لوس دوس نوگالس » بخشی از ایالت مکزیکی ویجا کالیفرنیا بود و حتی بعد از جنگ ۱۸۴۶-۱۸۴۸ آمریکا و مکزیک نیز بخشی از آن باقی ماند. درواقع، بعد از ۱۸۵۳ بود که مرز ایالات‌متحده به این منطقه گسترش یافت. این «لیوتنانت ان. مایکلر» بود که، در حال نقشه برداری، به وجود «دره نسبتا زیبای لوس نوگالس» پی برد. این‏‌‌جا، از هر طرف مرز، دو شهر رشد کردند. اهالی نوگالس آریزونا و نوگالس سونورا، نیاکان مشترک دارند، از یک جور غذا و موسیقی لذت می‏‌‌برند و شاید بتوان گفت «فرهنگ» مشابهی دارند. البته، توضیح خیلی ساده و صریحی برای تفاوت‏‌‌های میان دو نیمه نوگالس وجود دارد که احتمالا خیلی‌وقت است که شما آن را حدس زده‏‌‌اید: «اهالی نوگالس آریزونا، به نهادهایی اقتصادی دسترسی دارند که آنها را قادر به انتخاب آزادانه مشاغل، کسب تحصیل و مهارت‏‌‌ها می‏‌‌سازد و کارفرمایان را به سرمایه‏‌‌گذاری در بهترین تکنولوژی تشویق می‏‌‌کند که منجر به دستمزدهای بالاتر برای آنها می‏‌‌شود. آنها همچنین به نهادهای سیاسی دسترسی دارند که به آنها اجازه مشارکت در فرآیندی دموکراتیک برای انتخاب نمایندگان‏‌‌شان و تعویض آنها را می‏‌‌دهد. خلاصه این‏‌‌که، سیاست‌مداران خدمات پایه‏‌‌ای (از بهداشت و درمان عمومی و جاده‏‌‌ها گرفته تا قانون و نظم) را که شهروندان متقاضی آنها هستند فراهم می‏‌‌کنند. اما اهالی نوگالس سونورا، آن‏‌‌قدرها خوش‏‌‌شانس نیستند. آنها در جهانی متفاوت زندگی می‏‌‌کنند که با نهادهای متفاوت شکل گرفته است. این نهادهای متفاوت انگیزه‏‌‌های نامتجانسی برای اهالی دو نوگالس و برای کارآفرینان و کسب‏‌‌وکارهای مایل به سرمایه‏‌‌گذاری در آن‏‌‌جا ایجاد می‏‌‌کنند. این انگیزه‏‌‌های ایجاد شده توسط نهادهای متفاوت دلیل اصلی تفاوت‏‌‌های رونق اقتصادی در دو طرف مرز هستند.»