دسترسی عمومی به اطلاعات اختراعات ایران
سید کامران باقری* فراهم آوردن امکان دسترسی عموم مردم به متن کامل تقاضانامه‌های ثبت اختراع یکی از کارکردهای اصلی نظام ثبت اختراع ملی در تمام کشورها است.
با این کار، عموم مردم در عین احترام به حقوق انحصاری مالکان، به جزئیات فنی و حقوقی اختراعات پی‌می‌برند تا نسبت به اختراع دوباره چرخ و تکرار کار پیشین اقدام نکنند و بکوشند که اختراعات قبلی را بهبود دهند. تجربه دیگر کشورها نشان داده که این کار سرعت پیشرفت علم و فناوری در سطح ملی را افزایش می‌دهد. به همین جهت ادارات ملی ثبت اختراع در گرفتن اطلاعات کامل اختراعات و انتشار به موقع آنها (معمولا هجده ماه پس از تاریخ تشکیل پرونده) وسواس و سختگیری زیادی از خود نشان می‌دهند.
اما مزایای افشای اطلاعات اختراعات به همین جا ختم نمی‌شود. اطلاع دقیق از حد و مرز اختراعات ثبت شده دیگران، به شرکت‌ها و افراد امکان می‌دهد که در تولید و فروش محصولات خود در بازار با احتیاط بیشتر عمل کنند و ناخواسته حقوق انحصاری دیگران را نقض نکنند. آنها از همین طریق می‌توانند صاحبان حقوق انحصاری مرتبط با محصولات و خدمات خود را شناسایی و نسبت به اخذ امتیاز بهره‌برداری از آنها اقدام کنند. بنابراین افشای اطلاعات اختراع، از یک‌سو امکان نقض ناخواسته حقوق اختراعات ثبت شده و دعاوی مربوطه را کاهش می‌دهد و از سوی دیگر، برای صاحبان حق نوعی ابزار اطلاع‌رسانی و بازارسازی فراهم می‌آورد.
اما پیشرفت شتابان فناوری‌های اطلاعات و ارتباط در سال‌های اخیر باعث شده که اطلاعات مندرج در اختراعات (به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعات فناوری) کاربرد مهم‌تری هم پیدا کنند.
این اطلاعات که امروزه از راه اینترنت در اختیار همگان قرار می‌گیرد، دستمایه پروژه‌های پژوهشی و تحلیلی گسترده قرار گرفته‌ است تا سیاست‌گذاران حوزه علم و فناوری بتوانند سیاست‌های هوشمندانه‌تر تدوین و اثربخشی سیاست‌های پیشین را با دقت بیشتری پایش کنند. برای نمونه اکنون سیاست‌گذاران فناوری در هر کشور می‌توانند به راحتی با تحلیل ترکیب دقیق سنی مخترعان بومی، وابستگی سازمانی و توزیع جغرافیایی محل کار و زندگی آنها و سهم حوزه‌های مختلف فناوری در این اختراعات، سیاست‌های هوشمندانه‌تری برای توسعه فناوری در سطح ملی تدوین کنند. با اینکه در قانون ایران، دسترسی عمومی به اطلاعات اختراعات ثبت شده در کشور مورد تاکید بوده است، در گذشته موانع و مقاومت‌های زیادی در راه دسترسی عمومی به این اطلاعات وجود داشت. به نظر می‌رسید که مدیران مربوطه «افشای اطلاعات اختراع» را جزو وظایف خود نمی‌دانستند.
در عمل، تنها اطلاعات در دسترس هم همان اطلاعات محدود و شناسنامه‌ای اختراع (همچون عنوان اختراع و نام مخترع و ...) بود که در آگهی ثبت اختراع در روزنامه رسمی می‌آمد. این نارسایی باعث شده بود که یکی از کارکردهای اساسی نظام ثبت اختراع در ایران انجام نشود و کشور از تمام منافعی که شرح آن رفت، بی‌بهره بماند. اما مدتی است که این طلسم شکسته است و اداره ثبت اختراع متن اختراعات ثبت شده را از طریق یک بانک اطلاعات اینترنتی در اختیار عموم قرار داده است. طبیعی است که این بانک اطلاعاتی در ابتدا با محدودیت‌های زیادی همراه باشد. برای مثال (۱) امکانات جست‌وجوی آن بسیار ابتدایی است؛ (۲) تنها اختراعات دو، سه سال اخیر در آن آمده؛
(۳) بیشتر اختراعات این بانک فاقد متن کامل هستند و تنها عنوان آنها آمده؛ (۴) متن اختراعات به‌صورت فایل تصویری صفحه به صفحه قابل‌دانلود و مشاهده است که روش مناسبی برای دیدن متون فنی نیست؛ (۵) برخی از متون اختراع دست‌نویس است و خواندن آنها دشوار و ....
اگر چه انتظار می‌رود که به تدریج کاستی‌های این بانک اطلاعاتی اینترنتی برطرف شده و بر قابلیت‌ها و حجم داده‌های آن افزوده شود، اما صرف ایجاد این بانک و فراهم آوردن امکان دسترسی عمومی به آن خبر بسیار خوبی است. این اقدام نشان می‌دهد که اداره ثبت اختراع وظیفه خود در انتشار کامل و به موقع اسناد ثبت اختراع را پذیرفته و گام‌های عملی در جهت انجام این کارکرد ملی برداشته است. این اقدام مهم، در کنار برکاتی که در حوزه اطلاعات اختراعات خواهد داشت، زمینه مناسبی برای بهبود نظام ثبت اختراع در دیگر حوزه‌ها را نیز فراهم خواهد آورد.
به بیان دیگر، برخی از زوایای نظام ملی ثبت اختراع که تاکنون از دید کارشناسان و سیاست‌گذاران این حوزه مخفی بوده اکنون در دسترس قرار گرفته و مورد کاوش و تحلیل قرار خواهند گرفت. بی‌شک همین تحلیل‌ها به تدریج زمینه‌ساز اقدامات اصلاحی آتی و تعالی نظام ملی ثبت اختراع ایران خواهند شد.
* مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری
kambagheri@yahoo.com

دسترسی عمومی به اطلاعات اختراعات ایران