باید نگران فردای تحریم باشیم

سید کامران باقری* برخی از مدیران صنعت کشور به اشتباه فناوری را یکی از عوامل تولید (در کنار مواد اولیه و ...) در نظر می‌گرفتند که همواره می‌توان آن را در بازاری رقابتی به آسانی و با قیمتی رقابتی تهیه کرد. به همین دلیل هیچ ضرورتی نمی‌دیدند که در پژوهش و نوآوری (به عنوان کاری پرهزینه، زمانبر و پرخطر) سرمایه‌گذاری کنند و به دنبال توسعه فناوری‌های آماده بودند. بی‌شک صاحبان فناوری حاضر نمی‌شوند به‌روزترین فناوری خود را حتی به قیمتی رقابتی در اختیار دیگران بگذارند، اما از آنجا که بازار مورد نظر شرکت‌های ایرانی بیشتر بازار بسته و تقریبا غیررقابتی داخلی بود، نیازی به پیشرفته‌ترین فناوری‌ها هم نمی‌دیدند. به همین دلیل صاحبان فناوری هم حاضر بودند فناوری‌های کهنه و نه‌ چندان به‌روز خود را با دریافت قیمت مناسب نقد کرده و (پیش از به‌ کلی منسوخ شدن) درآمدی از محل واگذاری امتیاز آنها حاصل کنند. از سوی دیگر، بودجه نسبتا مطمئن دولتی یا بازار نه چندان رقابتی، امکان پرداخت حق امتیاز فناوری یا خرید کالاهای مبتنی بر فناوری خارجی را نیز برای شرکت‌ها فراهم می‌کرد. بنابراین، تمایل به فروش خارجی‌ها و امکان خرید داخلی‌ها به همان برداشت نادرست دامن می‌زد که همواره می‌توان فناوری (البته فناوری‌های نه‌چندان به‌روز) را همچون دیگر عوامل تولید در بازاری رقابتی تهیه کرد و دلیلی برای سرمایه‌گذاری در فناوری و تحمل هزینه و ریسک فراوان آن وجود ندارد. در چنین شرایطی دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی هم چاره‌ای جز بازی نقشی حاشیه‌ای نداشتند و به بازی اصلی (یا همان خریدهای کلان محصولات مبتنی بر فناوری‌های خارجی) راه داده نمی‌شدند. صنعت نفت کشور نمونه آشکاری از غلبه چنین نگاهی به فناوری‌ است. مدیران این صنعت، با افتخار از ساخت واحدهای صنعتی توسط پیمانکاران ایرانی صحبت می‌کردند بدون اینکه اشاره‌ای به فناوری ساخت این واحدهای صنعتی بکنند. آنها در جلسات به صراحت عنوان می‌کردند که حق‌ امتیاز بهره‌گیری از فناوری خارجی تنها حدود پنج درصد هزینه ساخت یک واحد بزرگ صنعتی است. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری سنگین و انتظار برای دستیابی به فناوری بومی در شرایطی که برای بهره‌برداری سریع از واحدها تحت فشار بودند توجیه ندارد. حتی گفته می‌شد که توسعه فناوری باید دغدغه وزارت علوم باشد نه وزارت نفت. در نتیجه چنین دیدگاه اشتباهی، جایگاه کلیدی فناوری در رقابت‌پذیری بنگاهی و ملی در عمل به امری حاشیه‌ای با قیمتی ناچیز فروکاسته شد. در مواردی ده‌ها بار حق امتیاز برای دستیابی به یک فناوری قدیمی پرداخت شد و برای تسلط بر آن فناوری در داخل کشور گام کوچکی هم برداشته نشد. متاسفانه تا زمانی که مسیر خرید تجهیزات و خدمات مبتنی بر فناوری وارداتی باز بود، در همواره بر همان پاشنه می‌چرخید و تسلط بر فناوری‌های کلیدی مورد نیاز صنعت نفت در دستور کار نبود، اما تشدید تحریم‌های بین‌المللی به آرامی نشان داد که نقش عامل فناوری بسیار بیشتر از آن چیزی است که پیش از این تصور می‌شد. طراحان تحریم‌ها با توجه به همین نقطه ضعف تاریخی، بستن مسیر دسترسی صنعت داخلی به فناوری‌های خارجی (به ویژه در بخش انرژی) را هدف قرار دادند و توانستند بسیاری از پروژه‌های بزرگ ملی را کند یا زمین‌گیر کنند. گفته‌های بالا به هیچ روی به نفی خرید فناوری از خارج از کشور در شرایط معمولی (خود تحریمی) یا مفید بودن تحریم برای صنعت و توسعه فناوری بومی نیست؛ بلکه یادآوری این نکته است که بسیاری از صنایع کشور (همچون صنعت نفت) از زمان شکل‌گیری تاکنون بر پیش‌فرض واردات فناوری و وابستگی بر فناوری خارجی بنا شده‌اند و با وجود انتقال فعالیت‌های ساخت به پیمانکاران داخلی (که البته گام ارزشمندی بوده است) همچنان به فناوری خارجی به‌شدت وابسته‌اند. این وابستگی در تاروپود این صنایع رسوخ کرده و برای خود فرهنگی نادرست بنا نهاده که گذر از آن بسیار دشوار است. هدف از این نوشته، ابراز نگرانی از فردای تحریم‌ها است که مبادا با باز شدن مسیر خریدها، دوباره نقش کلیدی فناوری را در ایجاد و حفظ قدرت ملی فراموش کنیم. باید از شرایط ناخواسته و ظالمانه تحریم‌ها برای تضعیف فرهنگ نادیده گرفتن نقش فناوری استفاده کنیم. به این منظور باید از جرقه‌های محدود نوآوری و تولید فناوری داخلی استقبال و با مدیریت علمی و اطلاع‌رسانی گسترده در مورد آنها، فرهنگ نوینی را بر پایه نوآوری در این صنایع بنیان کنیم. باید از فشار ظالمانه، اما شدید تحریم فناوری درس بگیریم و با سیاست‌گذاری صحیح ملی و بنگاهی، در راه نوآوری گام برداریم. اگر چه گام برداشتن در راه نوآوری و توسعه فناوری بومی در ابتدا دشوار و زمانبر است؛ اما دستاورد آن در قالب بالا رفتن توان رقابت بنگاهی و قدرت ملی (و آسیب‌ناپذیری از تحریم‌) بسیار گوارا و شیرین خواهد بود. باید علم مدیریت نوآوری را هم بیاموزیم و به کار بگیریم. بنابراین بیایید نگران فردای رفع تحریم‌ها باشیم و دستاوردهای نوآورانه دوران تحریم را دریابیم و بال و پر دهیم. *مشاور مدیریت نوآوری و مالکیت فکری kambagheri@gmail.com