پریسا حبیبی* مفهوم کار داوطلبانه همانطور که از نامش پیدا است،‌ فعالیتی است که جدا از سرگرمی و اوقات فراغت تعریف تلقی می‌شود،‌ اما با وجود کار بودن در قبال آن مبلغی هم پرداخت نمی‌شود. در کشورهای اروپایی و آمریکا این نمونه از کار به خوبی نزد عموم شناخته شده و مراکز متعددی نیز برای جذب داوطلبان شکل گرفته‌اند.
به عنوان نمونه برای جمعیت 35 میلیونی کانادا نزدیک به 175 هزار مرکز کار داوطلبانه وجود دارد که در حوزه‌های سلامت،‌ هنر‌، ورزش،‌ آموزش،‌ محیط‌زیست و... فعالیت می‌کنند و نزدیک به 5/12 میلیون نفر را تحت پوشش خود دارند.
این افراد با فعالیت خود نزدیک به یک‌ونیم میلیون روز کار تمام وقت را انجام می‌دهند که اگر دولت باید برای آن پول پرداخت می‌کرد، رقم قابل توجهی را شامل می‌شد. در ایران نیز سال‌ها است که افراد در قالب‌های مختلف به کار داوطلبانه مشغول هستند و بخشی از زمان خود را به آن اختصاص می‌دهند. نتیجه چنین فعالیت‌های انسان‌دوستانه‌ای است که تاکنون نیز توانسته است بخشی از مشکلات ما را فارغ از برنامه‌های دولت‌ها برطرف کند، اما در ایران کار داوطلبانه چه تعریفی دارد و ما با چه مسائلی درباره آن مواجهیم؟ من به عنوان فردی که نزدیک به نیم دهه درگیر کار داوطلبانه بوده‌ام با مسائلی در این رابطه مواجه شده‌ام که شاید ذکر آن خالی از فایده نباشد.

عدم باورپذیری فعالیت داوطلبان
فعالیت داوطلبانه در کشور ما اغلب باورپذیر نیست. بسیاری افراد پس از گفت‌وگو درباره فعالیت‌ داوطلبانه آن را غیرقابل باور می‌دانند. از نگاه آنها این نمونه فعالیت‌ها منطقی نیست و فرد نباید زمان خود را برای آنها صرف کند. آنها پس از اصرار داوطلب به فعالیت داوطلبانه دچار شک و تردید درباره صداقت داوطلب می‌شوند و گمان می‌برند فرد داوطلب به منبع مالی در حال حاضر یا در آینده‌ای نزدیک با فعالیت خود دست خواهد یافت که درصدد کتمان آن است.

صدقه به جای کار داوطلبانه
فعالیت داوطلبانه در ایران برای افراد عموما به شکل صدقه یا کارهای خیریه تعریف می‌شود. آنها مسوولیت اجتماعی را در قالبی شخصی نگریسته یا با حضور در جمع‌های خیریه تلاش می‌کنند مشکلات را برطرف کنند. در چنین شیوه‌ای ما شاهدیم تنها بخش‌های محدودی از مشکلات نظیر فقر،‌ اعتیاد،‌ جهیزیه،‌ مدرسه‌سازی و.. مورد توجه قرار می‌گیرند و بخش‌های دیگر مغفول باقی می‌مانند یا به واسطه عدم اولویت از نظر خیرین از دایره ضروریات جامعه کنار گذاشته می‌شوند.

عدم تعهد داوطلبان
فعالیت داوطلبی برای بسیاری از داوطلبان به عنوان فعالیتی فرعی قلمداد می‌شود، به گونه‌ای که آنها تعهدی نسبت به کار خود احساس نمی‌کنند. شیوع چنین رویه‌ای موجب شده است این طرز تلقی از کار داوطلبانه حتی در مدیران سازمان‌های مردم‌نهاد نیز شکل بگیرد و آنها توقعی از داوطلبان خود نداشته باشند. در چنین حالتی فرد داوطلب به یک جمع وارد شده و با پذیرش یک مسوولیت و عدم انجام آن،‌ موجب رکود آن بخش در سازمان مردم‌نهاد می‌شود. عدم قدرت برنامه‌ریزی و زمان‌بندی در انجام کارها از آسیب‌های دیگری است که رویه عدم تعهد داوطلبان تا برای سازمان‌های مردم‌نهاد به دنبال دارد. چنین رویه‌ای در کشور ما موجب شکل‌گیری کارها به صورت پروژه‌ای شده و پس از اتمام پرو‌ژه نیز جمع از هم می‌پاشد.

فقدان ساختار در کار داوطلبانه
داوطلبان عموما قائل به ساختار نیستند. با توجه به شیوع کار هیاتی در ایران،‌ اغلب داوطلبان مایلند کارها را به شکل هیاتی انجام دهند و زمانی را به شکل منظم برای کار داوطلبانه در نظر نگیرند. این امر موجب شده است ما به شکل ساختاری به مسائل و مشکلات نپردازیم و تنها در مواقع بحران یا در مناسبت‌ها حرکتی نمادین را انجام دهیم.
از نمونه‌های بارز این عدم ساختارمندی در کشور ما امداد مردمی در زمان بروز سوانح طبیعی است. متاسفانه با وجود قرار گرفتن ایران بر روی خط زلزله ما کمتر شاهد شکل‌گیری سازمان‌های مردم‌نهاد فعال برای امداد و نجات پس از سانحه یا آموزش کمک‌رسانی هستیم. تنها پس از بروز حادثه است که خیل مردم دلسوز به مناطق آسیب‌دیده می‌روند و چون آموزشی در این زمینه ندیده‌اند نه تنها نمی‌توانند کمک کنند که خود گاهی موجب بروز مشکلاتی در منطقه‌های مزبور می‌شوند.
در زمینه محیط‌زیست یا موارد دیگر نیز ما شاهدیم که افراد به جای تمرکز بر روی مسائل یک منطقه و حل مشکلات به شکل اصولی تنها به حرکت‌های نمادین نظیر جمع‌آوری زباله بسنده می‌کنند. این حرکت گرچه می‌تواند نتایج مثبتی داشته باشد یا تاثیری در برخی گردشگران ایجاد کند. اما اگر در کنار آن آموزش یا باز توانمندسازی جوامع بومی و محلی اطراف مناطق در چارچوب یک فعالیت منظم نیز مورد نظر قرار گیرد،‌ می‌تواند در کنار تقویت معیشت مردم محلی،‌ مشکل زباله را به‌طور ریشه‌ای در مناطق طبیعی ما حل کند.

عدم ارزش دادن به کار داوطلبانه
ادارات دولتی یا مخاطبان گاهی برای کار داوطلبانه ارزشی قائل نمی‌شوند،‌ آنها از این جهت که داوطلبان زمان خود را به رایگان در اختیار آنها قرار می‌دهند،‌ چنین فعالیتی را فاقد ارزش قلمداد کرده و صرفا از آن به عنوان یک کار فانتزی یا نمایشی یاد می‌کنند. در کنار آن عدم درخواست دستمزد گاهی موجب می‌شود که آنها از ارائه کمترین امکانات به سازمان‌های مردم‌نهاد نیز خودداری کنند و حتی گاهی سنگ‌اندازی‌هایی نیز در مسیر آنها داشته باشند.
* عضو موسسه طنین طبیعت تیرگان