دکترحسین امامی * «توسعه»؛ واژه‌ای است که برای همه کشورها، دولت‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌ها با اهمیت و جدی است. در درون این توسعه، بیش از هر عبارت دیگر، در رسانه‌ها و اطراف‌مان، واژه‌های توسعه اقتصادی، توسعه سیاسی و توسعه اجتماعی را می‌شنویم.
اما اگر این توسعه‌ها ناهمگون صورت پذیرد؛ مشکلاتی را در جامعه به وجود می‌آورد. مشکلاتی که باعث فاصله بیشتر طبقاتی اقشار مختلف جامعه شده و وضع نابسامان آلودگی محیط‌زیست یا مشکلات بهداشت روانی جامعه و مسائلی از این قبیل را در پی داشته است. بنابراین باید سازمان‌ها را متوجه کرد که صرفا دستیابی به اهداف سازمانی، همه تلاش موثر و مثبت نیست و توجه به آسیب‌های حاشیه‌ای که در نهایت می‌تواند تهدیدی برای اهداف ملی کشور باشد برای سازمان‌ها یک ضرورت است؛ اما آیا شاخص یا به تعبیری راهکاری وجود دارد؟ بله، جواب در یک عبارت خلاصه می‌شود: «مسوولیت اجتماعی سازمان‌ها».
مسوولیت اجتماعی سازمانی ۱(CSR) که در فارسی مسوولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌ها هم ترجمه شده است در مفهوم خود توصیه‌ای به سازمان‌ها و شرکت‌ها دارد که نسبت به محیط داخلی سازمان، کارکنان، گروه‌های مخاطب، جامعه، محیط‌زیست و در نهایت نسبت به بازار، صنعت و اصناف مشابه مسوولیت و وظیفه‌ای دارند که شاید در اساس‌نامه شرکت و شرح فعالیت آن نباشد؛ اما از نظر وجدان و اخلاق نباید از آنها غافل باشند. اما سوالی اینجا مطرح می‌شود که چه ارتباطی بین روابط عمومی و مسوولیت اجتماعی شرکت‌ها وجود دارد؟ پاسخ کوتاه و مشخص است؛ چراکه این روابط عمومی است که باید با شناخت افکارعمومی، محیط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه به تعهدات اجتماعی سازمان بیندیشد. به‌عنوان مثال اگر در اثر اجرای یک طرح یا یک اقدام سازمان مشکلاتی به وجود آید و این امر گریبان یک سازمان را بگیرد این «روابط عمومی» است که در معرض اتهام و پاسخگویی مردم و رسانه‌ها قرار می‌گیرد. بنابراین باید از قبل به فکر آن باشد؛ چراکه اخبار بد همیشه بیشتر از اخبار خوب جلب توجه می‌کند و به راحتی تیتر رسانه‌ها می‌شود. البته تنها در ایران نیست که نام روابط عمومی و مسوولیت اجتماعی بهم گره خورده است، بلکه بیش از ۳۰ سال است که مسوولیت اجتماعی یکی از وظایف جدید روابط عمومی‌ها در جهان شده است. یکی از مسائل مهمی که با مسوولیت اجتماعی سازمانی گره خورده است موضوع محیط زیست است. شاید یکی از دلایلی که این مسوولیت را به روابط عمومی سپرده‌اند، تبری جستن از یک رویه غیراخلاقی روابط عمومی‌ها بود که اصطلاحا به آن «سبزشویی» یا Green washing می‌گویند. سبزشویی که در صنعت به‌کار می‌رود، مانند اصطلاح پولشویی است که در اقتصاد و امور بانکی کاربرد دارد. سبزشویی ترفندی است که برای سبزتر نشان دادن صنعت به‌کار می‌رود تا توجیهی برای عملکرد مضر محیط‌زیست شرکت باشد. عمدتا این سبزشویی از سوی روابط عمومی‌های به دروغ دوستدار محیط زیست مطرح شده است که با واگذار کردن این مسوولیت به روابط عمومی‌ها از آنها خواستند که خود برای مقابله با سبزشویی در سازمان و شرکت‌شان اقدام کنند.
اما نقش روابط عمومی در موضوعی مانند حمایت از محیط زیست چیست؟ مسوولیت اجتماعی سازمانی باید یکپارچه، پایدار و نظام‌مند باشد. متخصصان توصیه می‌کنند که در اولین گام باید یک بررسی جامع و ارزیابی زیست‌محیطی از تمام جوانب فعالیت‌های شرکت صورت پذیرد و در مرحله دوم نیاز به مدیریت پاکسازی آلودگی‌ها و رفع نقایص زیست محیطی در قالب تدوین برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت انجام شود. دنیس ویلکاکس، نویسنده معتقد است که روابط عمومی ابتدا باید تمام اقدامات مثبت زیست محیطی را که شرکت تاکنون انجام داده، جست‌وجو کند و در گفتمان «یک شهروند خوب» اطلاع‌رسانی کند. همچنین روابط عمومی باید همیشه یک طرح مدیریت بحران در صورت انتقادات مربوط به محیط زیست داشته باشد؛ طرحی که چگونه بحران به وقوع پیوسته است نه اینکه صرفا از خود دفاع کند.
اگزیم بانک بنگلادش به‌منظور انجام مسوولیت‌های اجتماعی شرکتی، سالانه حداقل ۲ درصد از سود بانک را که از سال قبل کنار گذاشته است برای ایفای نقش مسوولیت پذیری اجتماعی صرف می‌کند و اقدامات برنامه‌ریزی شده‌ای برای چند بخش از پیش تعیین‌شده، انجام می‌دهد. حمایت از زنان شاغل در اگزیم بانک، خدمات بهداشت و درمان، کمک هزینه تحصیلی برای دانش‌آموزان ضعیف، طرح توسعه آموزش و پرورش، کمک به افراد گرفتار بلایای طبیعی، حمایت مالی از مردم در مناطق زاغه‌نشین، مساعدت مالی به موسسات آموزشی برای تجهیز آزمایشگاه و نهایتا زیباسازی پایتخت از جمله اقدامات برنامه‌ریزی‌شده این بانک در جهت مسوولیت‌های اجتماعی شرکتی در داخل و بیرون از سازمان است.
البته در ایران نیز اقداماتی از سوی موسسات و بانک‌ها در راستای مسوولیت‌های اجتماعی صورت گرفته است؛ مثلا تلاش‌هایی در زمینه حمایت از خانواده زندانیان، حمایت از بیماران صعب‌العلاج و مواردی این چنین و این مساله مهمی است که برای بسیاری از شرکت‌ها مشخص شده که وظیفه یک شرکت تنها کسب‌وکار نیست.
حمایت مالی از موضوعات آموزشی، بهداشتی و فرهنگی خوب است؛ اما کافی نیست. کمک به موسسات خیریه و حمایت از بیماران خاص خوب است؛ اما همه اینها مسوولیت اجتماعی سازمانی نیست. مسوولیت اجتماعی سازمانی، مجموعه‌ای از فعالیت‌های یک شرکت است که در قامت یک شهروند خوب ظاهر می‌شود و مردم به آن نگاه انسانی دارند. اخلاقیات و مسوولیت اجتماعی سازمانی در اصل وجدان یک سازمان است. شرکتی که مسوولیت‌پذیری اجتماعی دارد، در واقع «وجدان سازمانی» دارد و یک «شهروند خوب» برای همنوعانش خواهد بود. امروزه حتی از موضوعات جدیدتری با عنوان مسوولیت اجتماعی دو یا به اصطلاح CSR ۲ یاد می‌کنند که همچون «وب دو» متمرکز به یک ارتباط تعاملی و مشارکتی و فارغ از محدودیت‌های مکانی و مبتنی بر توسعه یکپارچه و پایدار است.
* مدرس دانشگاه و عضو هیات‌مدیره انجمن متخصصان روابط عمومی، رئیس اداره روابط عمومی و بین‌الملل بانک توسعه صادرات ایران
پاورقی:
۱- Corporate Social Responsibility