تاریخچه مختصرپروانه‌های ثبت اختراع

الهه شهبازی: پروانه ثبت اختراع در زبان انگلیسی «پتنت»[۱]نامیده می‌شود که دارای دو مفهوم است؛ یکی سندی که اختراع به وسیله آن شرح داده شده (که جزو منابع ردیف اول اطلاعاتی بوده و از ارزش اطلاعاتی بسیار بالایی برخورداراست) و مفهوم دیگر آن، نامه، گواهی‌نامه یا حکمی است که به مخترعی داده می‌شود و براساس آن از اختراع حمایت قانونی می‌شود تا مخترع به موجب آن از امتیازهای اختراع خود بهره‌مند شود. (عبدخدا و دیگران، ۱۳۹۰) در واقع پتنت، حمایتی است که دولت از مخترع، به‌منظور جلوگیری از استفاده غیرمجاز دیگران از اختراع او، به عمل می‌آورد. (دایره‌‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، ۱۳۸۱). سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت را حق انحصاری اعطا شده از طرف دولت به مخترع یک اختراع برای مدت زمان مشخصی می‌داند تا مانع سوءاستفاده دیگران برای فروش، عرضه برای فروش، واردات، ساخت یا استفاده از آن اختراع بدون اجازه مخترع شود. برای دریافت حق ثبت اختراع، اطلاعات فنی در مورد اختراع باید به صورت عمومی افشا شود. در خصوص پتنت‌ها، دسته‌بندی‌های متعددی ارائه شده که از جمله مهم‌ترین این دسته‌بندی‌ها، دسته‌بندی اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا است. در این دسته‌بندی، پتنت‌ها به ۷ دسته تقسیم شده‌اند:

۱- پتنت‌های سودمند: [۲]امتیاز این نوع پتنت به شخصی واگذار می‌شود که ابتکار یا اختراعی انجام داده یا وسیله‌ای ساخته است که از دیدگاه اقتصادی بسیار حائز اهمیت است و سبب پیشرفت شاخه‌های مختلف علوم می‌شود.

۲-پتنت‌های طراحی: [۳] امتیاز این نوع پتنت به کسی واگذار می‌شود که طرحی جدید یا اصولی را برای صنعت تولید پایه‌ریزی کند.

۳-پتنت‌های گیاهی: [۴] امتیاز این نوع پتنت به شخصی داده می‌شود که نوع جدیدی از گیاه را کشت داده یا ایجاد کند که در باروری اقتصادی بسیار سودمند باشد.

۴- پتنت‌های تجدید صدور: [۵] زمانی که فرد نوآور بخواهد نوآوری خود را اصلاح کند به پروانه نوآوری او شماره دیگری که به Re شروع می‌شود داده می‌شود که نشان‌دهنده این است که پروانه نوآوری فعلی اصلاح شده پروانه نوآوری دیگری است.

۵-پتنت‌های ایکس:[۶] تمامی پروانه‌هایی که از سال ۱۷۹۰ تا ۱۸۳۶ توسط اداره ثبت اختراع آمریکا صادر شده است، به این نام خوانده می‌شود. تعداد واقعی آنها معلوم نیست ولی حدود ۴۲۰۰ تخمین زده می‌شود که در یک آتش‌سوزی در دسامبر ۱۸۳۶ از بین رفته‌اند و بعدها این مجموعه از طریق نسخه‌هایی که خود نوآوران در دست داشتند تا‌اندازه‌ای بازسازی شده است.

۶-پتنت‌های بازدارنده:[۷] این نوع پروانه‌ها تنها مانع ثبت اختراع حاضر به نام دیگران می‌شود. افراد این‌گونه پروانه را دریافت می‌کنند که تا هنگام بررسی اختراعشان و ثبت پروانه برای آن، دیگران نتوانند آن اختراع را ثبت بدهند.

۷.ثبت حقوقی نوآوری:[۸]این پروانه‌ها، ازسال ۱۹۸۶-۸۵جایگزین پروانه‌های بازدارنده شده است اززمان درخواست تا اخذ پروانه نوآوری،نوآور باید تصاویر مربوط به نوآوری خود را منتشر کند که به آن اس‌ای‌آر گفته می‌شود و نه پتنت. درواقع ارزش این نوع پتنت برای این است که نوآور دیگران را از نوآوری خود مطلع می‌کند تافرد دیگری کار مشابه مثل اورا انجام ندهد.(www.uspto.gov)

ساختار هر پتنت:

اطلاعات هر پتنت را می‌توان به دو گروه اطلاعات قانونی و اطلاعات فنی تقسیم کرد. اطلاعات قانونی هر پتنت را می‌توان به‌طور خلاصه چنین برشمرد:

• اداره صادر کننده پتنت

• نام و آدرس مخترع

• نام و آدرس مالک اختراع (شخص/شرکت)

• تاریخ انتشار

• کشوری که پتنت در آن به ثبت رسیده است.

• ادعا

اطلاعات فنی هر پتنت را نیز می‌توان چنین برشمرد:

• شرح پتنت، شامل پیشینه و کارهای قبلی (شامل مشکلی که با این اختراع حل می‌شود، راه‌حل آن مشکل و تشریح دقیق اختراع صورت گرفته به همراه مثال).

• نقشه

• خلاصه

• طبقه بندی بین‌المللی پتنت(باقری، ۱۳۸۲).

شرایط عمومی ثبت اختراع:

به‌طور کلی اختراعی قابل ثبت است که شرایط زیردرآن رعایت شده باشد:

۱- اختراع باید شامل مشخصه جدیدی باشد[۹] که سابقه آن مشخصه در دانش و زمینه فنی مربوط به آن اختراع پیش بینی نشده باشد.به این دانش موجود دراصطلاحpior artاطلاق می‌شود.

۲-دارای گام ابتکاری باشد:[۱۰]اختراع باید علاوه بر نوبودن، ارتقای قابل توجهی را درحیطه خود موجب شود به‌طوری که استنتاج آن توسط فردی با دانش متوسط درآن زمینه امری بدیهی محسوب نشود.به عبارت دیگر راه‌حل فنی که اختراع برای حل مشکل پیشنهاد می‌کند، نسبت به سایر راه‌حل‌های احتمالی موجود مزیت قابل توجهی داشته باشد.درواقع اختراع باید بتواند درحیطه خود مشکلی از مشکلات راکه هنوز راه‌حلی ندارد حل کند تا دارای گام ابتکاری باشد.

۳-فایده عملی داشته باشد:[۱۱]اختراع نباید صرفاٌ حالت تئوریک و نظری داشته باشد بلکه باید قابلیت عملی و تولید در صنعت را داشته باشد.

۴-مشمول موارد غیرقابل ثبت نباشد:[۱۲]علاوه بر سه شرط فوق دربیشتر کشورها قوانینی وجود دارد که نمی‌توان بعضی اختراعات را درآن سرزمین به چاپ رساند.مثل آنچه برخلاف نظم عمومی و اخلاقیات باشد،یا کشف‌ها و تئوری‌های عملی،روش‌های ریاضی،گونه‌های گیاهی و حیوانی،روش‌های تجارت،روش‌های معالجه یا تشخیص بیماری درانسان و دام ونرم افزارهای کامپیوتری فاقد اثرات فنی (علی[۱۳]، ۲۰۰۹؛ تاج آبادی، ۱۳۸۵).

اهمیت پروانه‌های ثبت اختراع در مطالعات علم‌سنجی:

پتنت‌ها درمطالعات علم‌سنجی هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم از اهمیت بالایی برخوردارند.اهمیت مستقیم این منابع به این دلیل است که می‌توانند نشان‌دهنده ارزش یک پژوهش جدید باشند که امکان تجاری شدن برای آن میسراست. اهمیت غیرمستقیم این مدارک به فهرست منابع آنها باز می‌گردد که می‌تواند امکان شناسایی مقاله‌ها و تحقیقاتی را که یک پروانه، آن را مورد استناد قرار داده فراهم سازد و به این ترتیب نشان دهد که کدام مقاله‌ها یاسایر انواع تحقیقات از امکان کاربردی شدن بهره‌مندند (نوروزی چاکلی،۱۳۹۰).

فرانسیس نارین[۱۴] از جمله پیشگامان علم‌سنجی بود که به اهمیت پتنت‌ها در مطالعات ارزیابانه علم‌سنجی پی برد و گام‌های عملی مهمی در این راه برداشت. در واقع نارین(۱۹۹۴) برای نخستین بار از اصلاح‌های سنجش پروانه‌های ثبت اختراع[۱۵] یا کتاب‌سنجی پروانه‌های ثبت اختراع [۱۶] استفاده کرد و آن را برای بخشی از مطالعات کمی علم‌سنجی که با استفاده از اطلاعات پتنت‌ها صورت می‌پذیرد به کار برد.

به‌طور اجمالی باید ذکر شود که با استفاده از تحلیل‌هایی که روی پتنت‌ها انجام می‌شود، می‌توان عملکرد فناوری یک کشور را ارزیابی کرد و علاوه بر آن، جریان انتقال دانش میان علم و فناوری را شناسایی کرد. به دنبال افزایش اهمیت پتنت‌ها، امروزه از آن در جایگاه یکی از مهم‌ترین شاخص‌های فناوری و نوآوری یاد می‌شود؛ از این رو، این شاخص جزء حائز‌اهمیت‌ترین شاخص‌های سنجش علم، فناوری و نوآوری در کشورها و همچنین سازمان‌های معتبر بین‌المللی نظیر سازمان ملل متحد و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه محسوب می‌شود (نوروزی چاکلی، ۱۳۹۰، ص ۹۹-۱۰۰).

پتنت‌ها منبع غنی دانش و سرمایه گرانبهای پژوهش هستند که بررسی آنها، پژوهشگران را قادر به فعالیت‌های متعددی می‌سازد؛ از جمله:

مرور نوآوری‌ها و اختراعات انجام شده، پیش‌بینی پیشرفت‌های فناوری و مسیر آنها، هدایت پژوهش‌های گسترده و جامع، مقایسه نحوه پژوهش از سازمانی به سازمان دیگر، جلوگیری از دوباره کاری و کپی‌برداری در فرآیند تحقیق و توسعه، جلوگیری از صرف زمان و هزینه‌های غیرضروری، کشف پتانسیل لازم در کارهای پژوهشی و اختراعات، رصد کردن رقیبان یا همکاران و میزان پیشرفت آنها، شناسایی متخصصان و مخترعان برای رقابت هوشمند و به کارگیری آنها، شناسایی شکاف نهانی در بازار، شناسایی و جلوگیری از تخلف در پتنت‌ها، یافتن راه‌حل در مشکلات تکنولوژی، تعریف حدود محافظت اختراعات و توسعه بیشتر اختراعات از راه به دست آوردن یافته‌های بیشتر برای پژوهش (نوروزی، ۲۰۱۲)[۱۷].

رده‌بندی پتنت‌ها:

به‌منظور تسهیل و تسریع کار هیات‌‌های بررسی اختراعات جهت جست‌وجو در سوابق اختراعات، وجود یک رده‌بندی برای پتنت‌ها که در سطح جهانی مورد استفاده قرار بگیرد، ضرورت داشت؛ بنابراین سازمان جهانی مالکیت فکری در سال ۱۹۶۸ اولین ویرایش از رده‌بندی جهانی پتنت‌ها(آی- پی- سی)[۱۸] را منتشر کرد. این رده‌بندی که دائما روزآمد می‌شود، هر پنج سال یکبار ویرایش جدید آن در اختیار سازمان‌های عضو قرار می‌گیرد. چهارمین ویرایش این رده‌بندی همراه با فهرست کلیدواژه‌ها در سال ۱۹۸۴ منتشر شد و تقریبا تمام دفاتر پروانه‌های ثبت اختراع آمریکا (حدود ۴۰ کشور) آن را به کار می‌برند. در این رده‌بندی کل اختراعات بشری به ۸ رشته تقسیم شده و با حروف A تا H مشخص گردیده است و در هر رشته، موضوعات فرعی با اعداد و اجزای آن موضوع با حروف نمایش داده شده است(مرتضائی، ۱۳۶۴).

مختصری در مورد اداره‌های ثبت اختراع:

اداره‌های ثبت اختراع دارای رویه‌ها و سیاست‌های خاص خود هستند که این سیاست‌ها بر روش و جریان انتشار پتنت تاثیر می‌گذارند و از دلایل آن وجود تفاوت در قوانین ثبت اختراع کشورها است. عوامل متعددی (مانند هزینه‌های ثبت، زمان صرف شده برای اعطای گواهی اختراع، وجود رویه‌های ملی و فراملی) وجود دارند که بر تبعیت مخترعان از یک رویه یا رویه‌های دیگر و انتخاب مکان ثبت، تاثیر می‌گذارند. در ادامه اطلاعات بیشتری از اداره‌های ثبت اختراع ارائه می‌شود.

اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا[۱۹]:

زمانی که یک پروانه در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا به‌عنوان یک درخواست کامل پذیرفته می‌شود، برای بررسی تحویل کارشناسان می‌شود. یک درخواست ثبت اختراع به‌طور خودکار به‌عنوان تقاضایی برای بررسی یا آزمایش در نظر گرفته می‌شود. درخواست پس از گذشت ۱۸ ماه از تاریخ حق تقدم منتشر می‌شود. فرآیند بررسی شامل کنترل الزامات قانونی، جست‌وجو در اختراعات ثبت‌شده در آمریکا و اسناد اختراعات خارجی و مبانی نظری موجود است تا مشخص شود که اختراع ادعا شده، جدید، کاربردی و غیربدیهی است یا خیر.در اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا بیش از شش میلیون و نیم اختراع به ثبت رسیده است که هر هفته بین ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ پروانه جدید به آن اضافه می‌شود.

اداره ثبت اختراع اروپا[۲۰]:

اداره ثبت اختراع اروپا از سال ۱۹۷۷ آغاز به کار کرده و به مخترعان امکان ثبت اختراعات خود را در کشورهای اروپایی عضو پیمان داده است. این اداره یک اداره منطقه‌ای است. بنابراین کسانی گواهی ثبت اختراع در اداره ثبت اختراع اروپا را اخذ می‌کنند که می‌خواهند اختراع آنها در چندین کشور اروپایی مورد حمایت قرار بگیرد.

سازمان جهانی مالکیت فکری[۲۱]:

معاهده همکاری‌های ثبت اختراع در سال ۱۹۶۷ میان حدود ۸۸ کشور منعقد شد و از سال ۱۹۸۰، توسط سازمان جهانی مالکیت فکری اجرا می‌شود و تا پایان آگوست سال ۲۰۰۶ تعداد ۱۳۳ کشور این معاهده را امضا کردند. این معاهده بین‌المللی به مخترعان این امکان را می‌‌دهد تا اختراع خود را به‌طور هم زمان در چند کشور به ثبت رسانند.

اداره ثبت اختراع ژاپن[۲۲]:

به علت توسعه اقتصادی کشور ژاپن در طول چند دهه گذشته، بازار این کشور از لحاظ اقتصادی برای مخترعان اهمیت بسزایی یافته است. درصد بالایی از اختراع‌های جهان را اداره ثبت اختراع ژاپن ثبت می‌کند. در این اداره بیش از یک میلیون و هفت دهم اختراع به ثبت رسیده است که هر هفته بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ پروانه جدید به آن اضافه می‌شود(علائی آرانی و نقشینه، ۱۳۸۸).

فهرست منابع و مآخذ:

-باقری، کامران. «اهمیت ثبت و تحلیل پتنت برای موسسات تحقیقاتی و صنعتی.» چهارمین همایش مراکزR&Dصنایع و معادن، آذر ماه ۱۳۸۲.

- تاج‌آبادی،رضا(۱۳۸۵)، «شرایط ثبت اختراع و بررسی قوانین و مباحث حقوقی آن»،نما،۶ (۳).

- دایره‌‌المعارف کتابداری و اطلاع رسانی. جلد اول. تهران: کتابخانه ملی، ۱۳۸۱.

- عبدخدا، محمدهیوا، نوروزی، علیرضا، راوند،سامان(۱۳۹۰). «تحلیل موضوعی پروانه‌های ثبت اختراع مخترعان ایرانی در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت اختراع در فاصله سال‌های ۱۹۷۶-۲۰۱۱.» مجله دانشکده پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران،ش.۵:۴۶-۵۶.

-علایی‌آرانی، محمد، نقشینه، نادر(۱۳۸۸). «تحلیلی بر وضعیت پروانه‌های ثبت اختراع ایرانی در اداره‌های چهارگانه ثبت اختراع.» تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ۱۵(۴): ۱۶۷-۱۸۵.

-فرقانی، علی. «بررسی و تحلیل کاربردهای تحلیل پتنت در مراکز تحقیقاتی کشور.» رشد فناوری، ش.۱۳: ۴.

-مجیدی، موسی، دهقان، مژگان (۱۳۸۹). «تحلیل استنادی تطبیقی پروانه‌های ثبت اختراع مخترعان ایرانی و ترکیه‌ای در پایگاه‌های بین‌المللی ثبت اختراع ازسال ۱۹۸۸-۲۰۰۸.» فصلنامه دانش شناسی، ۳(۹): ۷۷-۸۸.

-مرتضایی، لیلا (۱۳۶۴). «پروانه‌های اختراعات و اهمیت آنها از نظر اطلاعات علمی و فنی.» اطلاع‌رسانی، ۹(۱و۲):۱۶.

-نوروزی چاکلی، عبدالرضا(۱۳۹۰)، آشنایی باعلم‌سنجی: مبانی، مفاهیم، روابط و ریشه‌ها، تهران: سمت.

[۱] Patent

[۲]Utility Patents

[۳]Design Patents

[۴]Plant Patents

[۵]Reissue Patents

[۶]X-Patent

[۷]Defensive Publication

[۸]Statustory

Invention Registration(SIR)

[۹]novelty