رحیم نژادتقی / کارشناس گمرک جلفا و مدرس دانشگاه شاپور عزیزی / کارشناس ارشد گمرک جلفا با مرور سیر تحولات تاریخی اقتصاد و تجارت مشخص می‌شود که قسمت اعظم بحران‌های پدید آمده در جهان ناشی از رقابت‌های تجاری و اقتصادی است؛ از آنجا که اقتصاد یکی از عوامل مهم در شکوفایی یک کشور است توسعه تجارت خارجی به خصوص تهیه و تنظیم کنوانسیون‌های تسهیل‌کننده تجارت خارجی از اهمیت زیادی برخوردار است.

الف) نقش سازمان ملل متحد در تسهیلات تجاری

طبعا مهم‌ترین سازمان بین‌المللی که بقیه سازمان‌ها و کنوانسیون‌های بین‌المللی با ثبت در آن رسمیت می‌یابند، سازمان ملل متحد (UN) است. این سازمان که هدف خود را صلح و امنیت جهانی می‌داند، مستقیما وارد مسائل گمرکی نشده است، اما با مطالعه واحدهای زیرمجموعه آن سازمان ارتباط آن آشکار می‌شود.

پنجره واحد (Single Window): پنجره واحد یکی از برنامه‌های موفق UN- ECE در راستای تسهیل تجارت بین‌المللی است. در این رویه که اصطلاحا خدمت در ایستگاه واحد نیز گفته می‌شود، تجار برای اقدامات ورود و صدور کالا و ترخیص آن فقط به یک سازمان تعیین شده از طرف مقامات دولتی (معمولا گمرک) مراجعه می‌کنند. بنابراین تمام سازمان‌های کنترلی ذی‌ربط در یک محل حضور دارند و به جای مراجعه به مکان‌های مختلف برای اخذ مجوز یا تشریفات ترخیص تمام تقاضاها و مدارک به یک عامل دولتی ارائه و کنترل‌ها انجام و نسبت به صدور پروانه ترخیص اقدام می‌شود.

کنوانسیون کارنه تیر: کنوانسیون گمرکی سازمان ملل متحد در رابطه با حمل و نقل بین‌المللی کالا تحت پوشش «کارنه تیر» از مهم‌ترین و جامع‌ترین مقررات گمرکی در سیستم ترانزیتی جاده‌ای است که ناظر بر روابط بین حمل‌کننده، گمرک و موسسه ضامن است. بر اساس این کنوانسیون، حمل و نقل کالا از یک نقطه در گمرک مبدا به یک نقطه در گمرک مقصد از طریق قلمرو و سایر کشورهایی که لازم است عبور کند، بدون بازرسی گمرکی در طول مسیر مجاز است. در ایران موسس ضامن، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران است که شرکت‌های حمل و نقل با سپردن تضمین‌های لازم به موسسه ضامن کشور از تسهیلات کارنه تیر برخوردار می‌شوند.

ب) سازمان تجارت جهانی و نقش آن در تسهیل تجارت خارجی: سازمان تجارت جهانی مهم‌ترین و موثرترین سازمان بین‌المللی در حوزه تجارت بین‌المللی است. این سازمان که به تنظیم و نظارت بر روابط تجاری کشورها می‌پردازد، در اول ژانویه ۱۹۹۵ جایگزین موافقت نامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) شد. حوزه‌های تحت پوشش این سازمان نسبت به گات گسترش یافته و سه حوزه اصلی تجارت کالا، تجارت خدمات و جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری را در بر می‌گیرد. سازمان تجارت جهانی جهت رسیدن به اهداف و اصول خود موافقت نامه‌هایی در جهت ایجاد تسهیلات تجاری تدوین و مسوول اجرا و مدیریت این موافقت نامه‌ها را سازمان جهانی گمرک قرار داده که دو مورد آن در ادامه تشریح می‌شود:

موافقت‌نامه تعیین ارزش سازمان تجارت جهانی: موافقت نامه تعیین ارزش سازمان تجارت جهانی درصدد تعریف و تبیین یک سیستم یکدست و بی طرف برای تعیین ارزش کالا در مقاصد گمرکی است به نحوی که با روش‌های بازرگانی سازگار بوده و از کاربرد ارزش‌های گمرکی، اختیاری یا جعلی جلوگیری کند و مبنای تعیین ارزش‌های گمرکی، تا حد امکان، باید ارزش کالا ارزیابی شده مورد معامله باشد.

موافقت‌نامه قواعد مبدا: بسیاری از کالاهایی که در چرخه تجارت بین‌الملل مورد مبادله قرار می‌گیرند، در برگیرنده مواد و اجزایی است که در بیش از یک کشور تولید شده و حتی ممکن است فرآیند تولید آن در چند کشور مختلف صورت گرفته باشد. این موضوع کشور واردکننده کالا را از نظر تعیین مبدا با مشکلات و دشواری‌های زیادی مواجه می‌سازد. همچنین ممکن است واردات کالای خاصی از یک کشور معین مشمول اقدامات ضد قیمت‌شکنی یا عوارض جبرانی یا مشمول محدودیت‌های مقداری مربوط به اقدامات حفاظتی باشد. در این صورت، شرط اولیه اعمال سیاست‌های تجاری فوق دانستن مبدا کالای مورد نظر است. پس قواعد مبدا مجموعه ضوابط و معیارهایی هستند که برای تعیین مبدا ساخت یا تولید کالای مورد نیاز بوده و از آن استفاده می‌شود.

ج) سازمان جهانی گمرک: اشخاص و کالاها به هنگام عبور از مرزها مورد توجه کنترل‌های گمرکی قرار می‌گیرند. این کنترل‌ها به منظور انطباق با مقررات صادرات و واردات، اخذ حقوق ورودی، تهیه آمار این فعالیت‌ها و ... است. از طرفی تسریع در انجام این کنترل‌ها به منظور کاهش هزینه‌های پنهان ناشی از معطلی در مبادی ورودی و خروجی مورد تاکید و توصیه مجامع بین‌المللی تجاری است. کالاها و اشخاص در طول مسیر خود از مبدا تا مقصد ممکن است از چندین نقطه گمرکی عبور و مورد کنترل قرار ‌گیرند، لذا در راستای هدف فوق و به منظور حفظ تعادل بین سرعت بخشیدن به انجام تشریفات گمرکی و دقت یکسری استانداردها و مقررات ساده و هماهنگ بین‌المللی مورد نیاز است. در واقع فلسفه وجودی و ایجاد سازمان جهانی گمرک همین امر یعنی تدوین مقررات ساده و هماهنگ گمرکی بین‌المللی برای تحقق دو هدف متباین سرعت و دقت در انجام تشریفات گمرکی و عدم ایجاد موانع بر سر راه تجارت قانونی است.

سیستم هماهنگ شده طبقه‌بندی کالا (HS): سیستم هماهنگ شده طبقه‌بندی کالا (HS) به عنوان مبنای وصول حقوق گمرکی و تنظیم آمار تجارت بین‌المللی تقریبا از طرف کلیه کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. با به کار‌گیری سیستم هماهنگ (HS) این اطمینان حاصل می‌شود که آمار به دست آمده از گمرکات دقیقا با استاندارد بین‌المللی مطابقت می‌کند. اگرچه سیستم هماهنگ ابزاری برای حصول اطمینان از وصول صحیح درآمدهای گمرکی است، انگیزه اولیه تدوین آن به کارگیری ابتکار عمل در تسهیل تجارت بوده است از آن زمان به بعد سیستم هماهنگ تبدیل به زبان واقعی تجارت شده است.

کنوانسیون ساده و هماهنگ کردن روش‌های گمرکی (کیوتو): سازمان جهانی گمرک به منظور مشارکت بیشتر گمرکات در توسعه تجارت جهانی و ارائه تسهیلات تجاری، اقدام به تدوین کنوانسیون برای ساده و هماهنگ کردن رویه‌های گمرکی موسوم به کیوتو کرد. بر اساس این کنوانسیون هر یک از کشورهای متعاهد، تعهد کردند تا امر ساده و هماهنگ کردن روش‌های گمرکی را افزایش دهند و به این منظور از ضابطه‌ها و استانداردهای توصیه شده در ضمائم آن پیروی کنند. کشورها موظف هستند تا نسبت به پذیرش یا عدم پذیرش هر یک از کنوانسیون‌ها با انجام مطالعات گسترده تصمیم‌گیری کنند و سازمان تجارت جهانی(WTO) و سازمان جهانی گمرک(WCO) برنامه‌ها و کوشش های خود را در برطرف کردن موانع باقی مانده بر سر راه تجارت از طریق ساده‌سازی و یکنواخت کردن رویه‌ها و فرآیندها در سراسر جهان هماهنگ کنند.