لغو معاهدات تحمیلی روسیه با ایران

در پی سقوط حکومت تزارهای روسیه و پیروزی انقلاب بلشویکی، در روز ۱۶ آذر ۱۲۹۶(۱۹۱۷م)، دولت تازه این کشور طی یادداشتی معاهدات تحمیلی میان دولت روسیه تزاری با ایران را فاقد اعتبار اعلام کرد. لنین شخصا در اعلامیه‌ای که در ۱۴ دسامبر ۱۹۱۷ برابر با ۲۳ آذرماه ۱۲۹۶ به امضای او صادر شد، عهدنامه اوت سال ۱۹۰۷ انگلستان و روسیه دایر بر تقسیم ایران به دو منطقه تحت نفوذ و یک منطقه بی‌طرف فی‌مابین و ضمائم محرمانه آن را فاقد اعتبار اعلام و تاکید کرد که هرگونه قراردادی که با استقلال ملی، تمامیت ارضی و آزادی عمل ملت ایران مغایرت داشته و آن را محدود کند از این لحظه بی‌اعتبار است و همه را پاره کرده و دیگر وجود خارجی که بتوان به آنها استناد کرد موجود نیست.

متن بخش‌هایی از پیام لنین که در‌‌‌‌ همان زمان در شهر تهران منتشر شد چنین بود: «رفقا!، برادران! وقایع عمده درخاک روسیه در جریان است. خاتمه مجازات خونینی که از برای تقسیم کردن ممالک دیگران شروع شده بود نزدیک می‌شود. سلطنت وحشیانه که زندگانی ملل عالم را بنده خود قرار داده بود مقهور گردید. عمارت کهنه و پوسیده استبداد و بندگی در زیر ضربات انقلاب روس خراب می‌شود. حکومت مملکت در دست ملت است. روسیه در این مقصود مقدس تنها است. هندوستان دوردست که قرون متمادی تحت ظلم و فشار درندگان متمدن اروپا واقع شده بود بیرق انقلاب برافراشته. سلطنت غارت و زور سرمایه‌داران منقرض گردید. مسلمانان مشرق!، ایرانیان!، ترک‌ها، عرب‌ها!، هندی‌ها!، تمام طوایفی که سباع حریص اروپا زندگی و دارایی و آزادی شما را در قرون متوالی مال‌التجاره از برای خود قرار داده و غارتگران جنگجو می‌خواهند ممالک‌تان را تقسیم کنند! ما اعلام می‌کنیم که عهدنامه سری راجع به تقسیم کشور ایران محو و پاره گردید و همین‌که عملیات جنگی خاتمه یابد، قشون روس از ایران خارج می‌شود و حق تعیین مقدرات ایران به دست ایرانیان تامین خواهد شد. در این موقع که حتی مسلمانان هند که تحت ظلم و فشار بیگانه کوبیده و فشرده شده‌اند بر ضدستمکاران شورش می‌کنند نباید خاموش نشست. فرصت را غنیمت و غاصبین را از اراضی خود دور اندازید. ما ملل مظلومه را برای استخلاص زیر پرچم‌های خود جای می‌دهیم.‌ای مسلمانان روسیه! ‌ای مسلمانان مشرق زمین! ما در این راه تجدید حیات عالم از جانب شما انتظار هم‌عقیدگی و مساعدت داریم.»

اعلامیه لنین غوغایی در عرصه دیپلماسی ایران به پا کرد طوری که دولتمردان ایران ناباورانه و با شک و تردید از سفیر خود در پتروگراد خواستند که از دولت شورا‌ها توضیحات بیشتری بخواهند. الغای قرارداد ۱۹۰۷ توسط لنین و بلشویک‌ها روی مردم ایران هم تاثیرات مثبتی گذاشت، به‌طوری که بسیاری از روشنفکران، نویسندگان، روزنامه‌نگاران و شعرای ایران مطالب متنوعی را در وصف «لنین» نوشتند. از آن جمله ملک‌الشعرای بهار بود که در توصیف وضعیت ایران در دوران روسیه تزاری و نقش لنین در تغییر آن وضعیت می‌نویسد: «دو دشمن از دو سو ریسمانی به گلوی کسی انداختند که او را خفه کنند. هر کدام یک سر ریسمان را گرفته می‌کشیدند و آن بدبخت در میان تقلا می‌کرد، آنگاه یکی از آن دو خصم یک سر ریسمان را‌‌‌‌ رها کرد و گفته ای بیچاره من با تو برادرم و مرد (ایران) نجات یافت. آن مرد که ریسمان گلوی ما را‌‌‌‌ رها کرده لنین است.»این اعلامیه نخستین قدمی بود که شورای کمیسرهای روسیه یا‌‌ همان دولت روسیه شوروی درباره ایران برداشت. اقدامی که امیدهای فراوانی را در دل‌ها ایجاد کرد.

پیرو این اعلامیه، دولت روسیه شوروی در تاریخ ۱۷ دسامبر ۱۹۱۷ برابر با ۲۶ آذر ۱۲۹۶ به‌منظور جلب دوستی ایران در یادداشتی، کلیه امتیازات مخالف حاکمیت و استقلال ایران را که در دوره تزار‌ها به روسیه واگذار شده بود، لغو کرد و به ایرانیان وعده داد که این دولت در اخراج قوای انگلیس و عثمانی از خاک ایران به آنها کمک و از ادعاهای آن کشور درباره مطالبه خسارت زمان جنگ پشتیبانی خواهد کرد.دولت شوروی در ادامه مواضع انقلابی و تبیین دیدگاه خود درباره ایران و مردم ایران، سیاست نرمش و ملاطفت خود را فزونی بخشید، به طوری که در تکمیل بیانیه‌های خود درباره قراردادهای روسیه تزاری با ایران، به وعده قبلی عمل کرده و به‌طور مشخص ‌قرارداد ۱۹۰۷ را به صورت رسمی ملغی اعلام کرد.

و در روز ۲۶ ژوئن ۱۹۱۹ برابر با ۵ تیر ۱۲۹۸ در نامه‌ای به دولت ایران، با ذکر عناوین، کلیه امتیازات تحصیلی روسیه تزاری به صورت یکجا لغو و باطل اعلام شد. در بخشی از این نامه آمده بود: «۱ـ تمام بدهی‌های ایران مطابق تقبلات زمان تزاری الغا می‌شود، ۲ـ روسیه به مداخله خود در عواید ایران از قبیل گمرکات و تلگراف‌خانه‌ها و مالیات‌ها پایان می‌دهد، ۳ـ دریای خزر برای کشتیرانی در زیر پرچم ایران آزاد اعلام می‌شود، ۴ـ سرحدات شوروی با ایران مطابق اراده سکنه سرحدی معین خواهد شد، ۵ـ تمام امتیازات دولت روس و امتیازات خصوصی باطل و از درجه اعتبار ساقط است، ۶ـ بانک استقراضی ایران با تمام متعلقات، ملک ایران اعلام می‌شود، ۷ـ خطوط تلگراف و راه‌های شوسه ساخته شده در طول جنگ به ملت ایران واگذار می‌شود، ۸ـ اصول محاکمات و قضاوت سابق کنسول‌ها کلا باطل می‌شود، ۹ـ میسیون روحانی ارومیه منحل می‌شود، ۱۰ـ تمام اتباع روسیه متوطن در ایران مکلف هستند کلیه عوارض و مالیات‌ها را بالسویه با اهالی تادیه نمایند، ۱۱ـ سرحد ایران و روس برای عبور آزاد و حمل مال‌التجاره باز می‌شود، ۱۲ـ به ایران اجازه ترانزیت مال‌التجاره از روسیه داده می‌شود، ۱۳ـ دولت روسیه از هرگونه مشارکت در تشکیل قوای مسلح درخاک ایران صرف‌نظر می‌نماید، ۱۴ـ دولت روسیه به ملغی شدن کارگزاری‌ها رضایت می‌دهد، ۱۵ـ به ایران اجازه داده می‌شود که در کلیه شهر و بخش‌های شوروی کنسول تعیین نماید.»

منابع:

تاریخ ایرانی

ایران در دوره سلطنت قاجار، علی اصغر شمیم، انتشارات مدبر

روزشمار تاریخ ایران؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، باقر عاقلی، نشر نامک

تاثیر انقلاب اکتبر روسیه بر ایران‌، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

تاریخ دیپلماسی عمومی، حسن ستوده، انتشارات دانشگاه تهران

تاریخ روابط خارجی ایران، علی‌اکبر ولایتی، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.