گام‌های ناتمام برای خاورمیانه عاری از سلاح

دکتر علی خرم استاد دانشگاه و تحلیلگر سیاست خارجی زمانی که معاهده ان‌پی‌تی یا عدم اشاعه هسته‌ای در دوران جنگ سرد (۱۹۶۸ میلادی) به تصویب رسید سوالاتی درخصوص نحوه کار و اهداف این پیمان مطرح شد. این مساله باعث شد که در سال ۱۹۹۵ تصمیم بگیرند هر پنج سال یک بار کنفرانس بازنگری و مرور ان‌پی‌تی در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک برگزار شود تا مشکلاتی که اعضا در این رابطه دارند در این کنفرانس برطرف شود. از آن سال هر پنج سال یک بار این کنفرانس تشکیل شده است و با وجودی که قرار بود این کنفرانس فقط یک یا دو بار برگزار شود اما هر بار که تشکیل می‌شد موضوعات جدی‌تری مطرح و نقاط ضعف آن دامن اعضا را می‌گرفت. شاید دو مساله اصلی در این میان قابل ذکر باشد؛ نخست اینکه در معاهده عدم اشاعه سلاح هسته‌ای تاکید بر این شده است کشورهایی که سلاح هسته‌ای دارند به سمت کاهش و نابودی کامل آن بروند و دوم اینکه کشورهای فاقد سلاح هسته‌ای به سمت ساخت آن نروند. این دو هدف عمده بر اساس معاهده عدم اشاعه سلاح هسته‌ای دنبال می‌شود.

از سال ۱۹۶۸ که معاهده ان‌پی‌تی عملیاتی شد کشورهای عضو در پی آن شدند که با سازوکاری سلاح‌های هسته‌ای کشورهای دارنده سلاح کاهش یابد اما در عمل چنین کاری صورت نگرفت. به همین خاطر کشورهای عضو ناخشنود هستند که چرا به این بند مهم ان‌پی‌تی که کاهش و نابودی سلاح‌های هسته‌ای را به دنبال دارد، عمل نشده است.

در واقع اکنون نزدیک به ۴۸ سال از این تاریخ زمان سپری شده اما موفقیت چشمگیری در رابطه با این اهداف حاصل نشده است.

البته مدت کوتاهی آمریکا و شوروی سابق به‌طور سمبلیک معاهده استارت یک و دو را امضا کردند و تلاش کردند سلاح‌های استراتژیک خود را کاهش دهند؛. اما در این اقدام آنها نوعی فریبکاری به چشم می‌خورد زیرا این دو کشور کیفیت سلاح‌های خود را بالا بردند ولی تعداد آن را کاهش دادند. در واقع آنها می‌خواستند فقط در ظاهر به عهد خود وفا کرده باشند در شرایطی که میزان و قدرت تخریب سلاح‌های هسته‌ای آمریکا و شوروی سابق یا روسیه حاضر کماکان در همان حد یا حتی بیشتر حفظ شده است.

موضوع دیگری که باعث شده است این کنفرانس بازنگری هر پنج سال یک بار تکرار شود، مساله خاورمیانه عاری از سلاح هسته‌ای است. در همان ابتدا که کنفرانس بازنگری تشکیل شد قطعنامه‌ای صادر و توافق شد که خاورمیانه از سلاح هسته‌ای عاری شود.

هدف اصلی از صدور و پیگیری این قطعنامه رژیم صهیونیستی بود که تنها دولت دارای سلاح هسته‌ای در خاورمیانه است. در شرایطی که امروز نزدیک به بیست سال از آن تاریخ می‌گذرد در راستای این قطعنامه کوچک‌ترین گامی برداشته نشده است؛ زیرا اسرائیل هیچ همکاری نمی‌کند و آمریکا و دیگر کشورهای غربی نیز به‌طور ضمنی از این رژیم حمایت می‌کنند.

از سوی دیگر طی ۱۰ سال اخیر آمریکایی‌ها تلاش‌های بسیاری کردند تا در معاهده ان‌پی‌تی تغییراتی ایجاد کنند که در پی آن رفتن به سمت سلاح هسته‌ای را کلا غیرممکن کنند و حتی حق غنی‌سازی اورانیوم را نیز از کشورها سلب کنند. البته در این مدت کشورهایی مانند ایران در این صحنه جنگیدند و تلاش کردند تا جلوی این امر را بگیرند.

در نهایت باید توجه داشت که کشورهایی چون هند، پاکستان و کره‌شمالی یا رژیم صهیونیستی دارنده سلاح هسته‌ای هستند ولی عضو ان‌پی‌تی نیستند. این سوال بعضا مطرح می‌شود که آیا این کنفرانس می‌تواند سازوکاری را برای محدود کردن این کشورها در نظر بگیرد. در این خصوص باید توجه داشت وقتی برای محدود کردن کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای و عضو ان‌پی‌تی هنوز قدمی برداشته نشده است چطور می‌توان انتظار داشت در قبال کشوری چون کره‌شمالی که تعداد محدودی سلاح هسته‌ای دارد و عضو ان‌پی‌تی هم نیست اقدامی صورت گیرد.

البته اگر در معاهده ان‌پی‌تی تجدیدنظری انجام گیرد شاید راه برای این قبیل کشورها باز شود تا آنها نیز مجبور باشند به ان‌پی‌تی بپیوندند. یکی از فشارهایی که بر رژیم صهیونیستی وارد است هم همین مساله است که باید عضو ان‌پی‌تی شود و درب تاسیساتش را روی آژانس باز کند.