گروه تاریخ و اقتصاد: اگر به دهه‌های پیش از مشروطیت بازگردیم و عملکرد سرمایه‌داری ملی را بررسی کنیم اینکه این طبقه چقدر کوشیده است در مسیر درستی قدم بگذارد که علاوه بر منافع خود، منافع جمعی و ملی نیز تامین شود باید گفت عملکرد سرمایه‌داری ملی در این سال‌ها را باید مثبت تلقی کرد ولی عملکرد و سیاست‌های دولت با آن تطبیق نداشت از این رو نتیجه مطلوب حاصل نشد. سرمایه‌داری ملی زمانی که در مقابل هجوم سرمایه‌های بیگانه قرار گرفت و بازار داخلی را در شرف تاراج بیگانه دید برای راهیابی‌های اقتصادی خود به سمت تشکیل شرکت‌های سهامی تجاری - مالی حرکت کرد.

آمار شکل‌گیری این‌گونه شرکت‌ها در چند دهه پیش از مشروطیت حاکی از این فعالیت بود که نزدیکی سرمایه‌‌داران به یکدیگر برای کسب قدرت بیشتر در مقابل سرمایه بیگانه بهره‌گیری از الگوهای جدید سرمایه‌گذاری

بود.

علاوه بر این سرمایه‌داری ملی فعالیت در بخش صنعت را راه دیگری دانست که در رقابت با سرمایه‌های بیگانه ضروری بود. ناهمخوانی و ناهمراهی سیاست و اقتصاد موجب شد سرمایه‌داری ملی نتواند مسیر خود را به سمت صنعت تداوم بخشد و به جایگاهی که سرمایه بیگانه ترجیح می‌داد یعنی نقش دلالی یا واسطه‌گری در غلتید.

سرمایه‌داری «‌ملی» ‌یا «‌ایرانی» دریافت که در مقابل نهاد سیاسی که همخوانی لازم را با نهاد اقتصاد یا همانا سرمایه‌داری «‌ملی » یا «ایرانی» ندارد باید خود را قدرتمند و متمرکز سازد و به نهادی قدرتمند بدل شود تا بتواند در نهاد سیاسی تاثیر بگذارد. شکل‌گیری تشکل‌هایی همچون مجلس وکلای تجار تلاشی در این جهت بود.

توجه به سیاست و مداخله در جنبش تنباکو و به دنبال آن جنبش مشروطیت و حضور فعال در مجلس اول تکاپویی در راستای همسویی نهاد سیاسی و نهادهای خود آیین اقتصادی بود. این روند اگر با بحران‌های اجتماعی و سیاسی پس از جنبش مشروطیت و جنگ جهانی اول مواجه نمی‌شد قطعا مسیر اصیل خود را باز می‌یافت اما از آنجا که سرمایه‌داران ایرانی نیز در بستر سیاسی - اجتماعی و فرهنگی کشور ارتباطی تنگاتنگ داشتند، نه تنها وقایع داخلی که تحولات جهانی نیز در عملکرد آنها بسیار موثر بود.

تلاش‌های سرمایه‌داران ایرانی در تقویت نهادهای مستقل اقتصادی پس از جنگ جهانی اول و عملکرد منسجم آنها در مواجهه با مشکلات، در تقویت هویت جمعی آنها موثر واقع شد، اما از آنجا که نهادهای خودآیین اقتصادی با نهاد سیاسی همسو نبودند قوت گرفتن هویت جمعی آنها در عمل کارآیی لازم را نداشت.

- سهیلا ترابی‌فارسانی، به نقل از مقاله «سرمایه ملی

در برابر سرمایه غیرملی»