فصل «زلزله»
دو زمین لرزه نسبتا بزرگ به فاصله کمتر از 15 روز در شرق استان تهران، بار دیگر باعث اضطراب ساکنان پایتخت نسبت به قریب‌الوقوع بودن «زلزله بزرگ» شد.

شبکه لرزه‌نگاری وابسته به مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران ساعت 23:12 روز پنج‌شنبه مورخ 22 مرداد، زمین لرزه‌ای با بزرگی 1/ 4ریشتر را درحوالی جوادآباد از توابع شهرستان ورامین استان تهران ثبت و تعیین مکان کرد.ژئوفیزیک همچنین در تاریخ 3 شهریور نیز از وقوع زلزله دیگری با بزرگی 6/ 4 ریشتر در ساعت 22 و 6 دقیقه سه‌شنبه شب در حوالی جنوب غربی شهر فیروزکوه واقع در استان تهران خبر داد.این دو زمین لرزه اگر چه در ادبیات زلزله، با توجه به طبقه‌بندی شدت زلزله، جزو زلزله‌های کوچک محسوب می‌شوند، اما چون به‌رغم فاصله چند ده کیلومتری محل وقوع آنها با شهر تهران، به‌راحتی توسط تهرانی‌ها احساس شد، متفاوت از زلزله‌های خفیف و نامحسوس چند سال اخیر بوده است.در تهران چند سالی است که در فصل تابستان، دست‌کم یک زمین لرزه با بزرگی کمی بیش از 4 ریشتر در اطراف این کلان‌شهر و در محدوده واقع در حریم استان (تهران) به وقوع می‌پیوندد. اما زلزله‌شناسان به‌رغم پذیرش این موضوع، می‌گویند: در هیچ مقاله علمی، رابطه منطقی و حساب شده بین یک فصل خاص از سال و تناوب زلزله‌ها در آن فصل، بررسی یا اثبات نشده است.خردلرزه‌های کمتر از 2 ریشتر، در طول روز هم در تهران و هم در سایر مناطق کشور معمولا اتفاق می‌افتد اما زلزله‌های بزرگ‌تر از این، به عنوان رخداد معمولی و قابل انتظار به لحاظ شرایط طبیعی، ارزیابی نمی‌شود.

دو زمین لرزه اخیر در شرق استان تهران که هر یک ده‌ها پس لرزه با خود به همراه داشت، از نوعی رابطه مرموز فصلی در فعالیت گسل‌ها پرده برمی‌دارد.بررسی سوابق زمین‌لرزه‌های سال‌های اخیر در تهران و کل کشور نشان می‌دهد: عمده زلزله‌ها معمولا در فصل تابستان رخ می‌دهد که غالب آنها در مرداد ماه متمرکز است.در اواخر نیمه اول سال 90، طبق گزارش گروه زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، 55 زمین لرزه با بزرگی بیش از 4 ریشتر در پهنه ایران به ثبت رسید که اکثر زلزله‌ها در نیمه شرقی کشور و محل وقوع 3 مورد از آنها در اطراف پایتخت بوده است.در تابستان سال 93 نیز سه زمین لرزه بالای 4 ریشتر در اطراف تهران رخ داد؛ بامداد دوشنبه 27 مرداد 93 اولین زلزله از نوع کوچک با بزرگی 3/ 4ریشتر در منطقه دماوند به وقوع پیوست، سپس در عصر جمعه 31 مرداد، زلزله دیگری باز در سمت شرق و این بار به شدت 2/ 2 ریشتر اتفاق افتاد و زلزله سوم نیز در بعدازظهر شنبه یکم شهریور 93 در منطقه گرمسار با بزرگی 8/ 1 ریشتر ثبت شد. زلزله‌شناسان طبق یک استاندارد رایج، به زلزله‌های با شدت کمتر از 2 ریشتر «خرد‌لرزه»، به زلزله‌های با شدت بین 2 تا 4 ریشتر «ریزلرزه»، به زلزله‌های بین 4 تا 5 ریشتر «زلزله‌کوچک»، بین 5 تا 6 ریشتر «متوسط»، بین 6 تا 7 زلزله «شدید»، بیش از 7 را «اصلی» و بیش از 8 را «بزرگ» نام‌گذاری می‌کنند.در تهران طبق بررسی‌های علمی و فنی از سوی مراجع معتبر امر لرزه‌نگاری، به‌طور متوسط در هر ماه حدود 5 زلزله با بزرگی 5/ 2 ریشتر یا بیشتر از آن در شعاع 150 کیلومتری تهران رخ می‌دهد که گاه این تعداد تا مرز 10 زلزله نیز می‌رسد.

تعداد این زلزله‌ها در تابستان بیشتر می‌شود.
قطار زمین‌لرزه‌ها در تابستان نه تنها در تهران که در سایر کشورها، فعال می‌شود.آمارهای موجود در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در این باره نشان می‌دهد: تعداد زمین‌لرزه‌ها در کل کشور در تابستان سال گذشته تا دو برابر سایر ماه‌های سال افزایش پیدا کرده است.در گزارش‌های آماری زمین‌لرزه‌ها، مشخص شده است: در خرداد سال ۹۳ تعداد نزدیک به ۷۱۰ زمین لرزه با بزرگی بیش از یک ریشتر در ایران و نواحی مرزی روی داده است که ۱۶ زمین لرزه با بزرگی بیش از ۴ ریشتر بوده که بزرگ‌ترین آن با بزرگی ۵ ریشتر در استان هرمزگان رخ داده است.در تیرماه همین سال نیز ۶۱۰ زمین لرزه با بزرگی بیش از یک ریشتر در کشور به ثبت می‌رسد اما در مرداد ماه تعداد زلزله‌ها به ۱۱۳۰ مورد افزایش پیدا می‌کند و در شهریور همان سال (سال ۹۳) به ۱۱۷۰ فقره می‌رسد و سپس در پاییز (آبان ماه) مجددا زمین‌لرزه‌ها کاهش می‌یابد و به ۹۰۰ فقره در ماه می‌رسد.در فروردین امسال ۶۰۰ زمین لرزه با بزرگی بیش از یک ریشتر در کل کشور به ثبت رسیده است.در مرداد ماه سال جاری نیز تعداد زلزله‌ها در کل شهرهای کشور به ۷۷۰ زمین لرزه افزایش پیدا کرد که ۱۰ فقره از این زلزله‌ها با بزرگی بیش از ۴ ریشتر بوده که بزرگ‌ترین آن با بزرگی ۳/ ۵ ریشتر در استان کرمان به وقوع پیوسته است.دو زلزله بالای ۴ ریشتری چند هفته اخیر در شرق استان تهران، باعث احساس خطر عمومی نسبت به احتمال زلزله بالای ۷ریشتر در شهر تهران شده است.

تمرکز زلزله‌ها در شرق تهران
برخی کارشناسان می‌گویند، زلزله‌های اطراف پایتخت باعث تحریک و فعالیت گسل‌های زیر زمین تهران می‌شود، اما زلزله‌شناسان مجرب، وقوع این زمین‌ لرزه‌ها را به نوعی، به نفع تهران می‌دانند و معتقدند: زلزله‌های خفیف و کوچک در حوالی گسل‌های اصلی تهران باعث تخلیه انرژی و در نتیجه جلوگیری از تکان‌های شدیدتر می‌شود.شبکه‌های لرزه‌نگاری وابسته به مرکز لرزه‌نگاری کشوری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران درباره زلزله ۱/ ۴ریشتری جوادآباد که ۲۲ مرداد امسال رخ داد، اعلام کرده است: این زمین لرزه یک پیش‌لرزه در فاصله زمانی کمتر از یک دقیقه داشته است. آمار زمین لرزه‌های ثبت شده در مرکز لرزه‌نگاری کشوری نشان می‌دهد که این زمین لرزه با ۳۲ پس‌لرزه همراه بوده است. توزیع مکانی این زمین لرزه‌ها نشان می‌دهد که احتمالا گسل مسبب این زمین‌لرزه، گسل پیشوا در جنوب شرق شهرستان ورامین بوده است. این گسل با طول حدود ۳۲ کیلومتر و راستای شمال‌غرب- جنوب‌شرق با شیب به سمت شمال‌شرق دارای سازوکار معکوس است. بررسی لرزه‌خیزی تاریخی (قبل از سال ۱۹۰۰ میلادی) نشان می‌دهد که زلزله ۱/ ۴ریشتری جوادآباد بزرگ‌ترین زمین لرزه ثبت شده در حوالی این گسل می‌باشد. با این حال اگرچه فعالیت این گسل با ابعاد معرفی شده نمی‌تواند صدمه‌ای به شهر تهران وارد سازد، ولی نباید گسل‌های مهمی چون پارچین، شمال تهران و مشاء که قابلیت تولید زمین لرزه‌های بالای ۷ ریشتر را دارند را از نظر دور داشت.

این مساله لزوم هوشیاری هرچه بیشتر مسوولان مرتبط با ساخت‌وسازبناها و مدیریت بحران را روشن تر می‌سازد.زمین لرزه جوادآباد در ۲۱ کیلومتری منطقه جوادآباد واقع در شرق استان تهران و در فاصله ۷۰ کیلومتری پایتخت به وقوع پیوسته است. کانون این زلزله در عمق ۱۳ کیلومتری زمین اعلام شده است.کانون زمین لرزه سوم شهریور فیروزکوه نیز در عمق ۱۰ کیلومتری زمین ثبت شده است. زمین لرزه فیروزکوه، با دست کم ۱۹ پس‌لرزه همراه بوده است.زلزله جوادآباد، در تهران احساس نشد اما مناطق زیادی از پایتخت، زمین لرزه فیروزکوه را احساس کردند. این زلزله در ۱۰۰ کیلومتری شرق تهران و در جنوب محل تغییر روند پهنه «گسل مشاء» رخ داد که این به معنای بی‌لرزه بودن همان منطقه کانونی نیست.

گسل مشاء در صورت تحرک، از قدرت لرزه‌زایی ۵/ ۷ ریشتری برخوردار است که در صورت بروز چنین زمین‌لرزه شدیدی، همان احتمال «زلزله‌بزرگ» در تهران قطعیت پیدا می‌کند. مهدی زارع زلزله‌‌شناس و عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، در برداشت‌های اولیه از مطالعات کارشناسی خود درباره زلزله فیروزکوه، اعلام کرده است: آنچه درباره وقوع زمین‌لرزه‌های اخیر در شرق استان تهران می‌توان مطرح کرد، ایجاد «استرس منطقه» است. استرس منطقه به معنای شکل‌گیری تنش در درون پوسته زمین ناشی از مکانیزم گسلش در محدوده اطراف کانون زلزله است.بررسی‌های علمی گروه زلزله مرکز تحقیقات مسکن در سال‌های گذشته نشان داده، زلزله‌های نزدیک شهر تهران اغلب در سوی شمال شرقی آن قرار می‌گیرد. محدوده شمال شرق تهران یکی از نقاط حساس از دیدگاه لرزه‌خیزی است. در این محدوده دوگسل عمده و کاری شمال تهران و مشاء به هم می‌رسند و تشکیل گره تکتونیکی را می‌دهند که معمولا این نقاط، مکان رویداد زلزله‌های بزرگ می‌باشد. یافته‌های این مرکز از تحقیقاتی که در سال‌های گذشته پیرامون شرایط لرزه‌خیزی تهران انجام داده است، بیانگر آن است که زلزله‌های نزدیک شهر تهران بیشتر در سمت شمال شرقی آن (محدوده دماوند و اطراف آن) متمرکز می‌شود که محدوده خطر بالای لرزه‌ای را تشکیل داده و پایش لرزه‌ای این گستره بسیار حائز اهمیت است.

خطای مکان یابی در تشخیص
در حال حاضر نهادها و سازمان‌های مختلف مرتبط با امر زلزله از توانایی‌های گسترده در تشخیص زلزله، مدیریت بعد از زلزله و این اواخر حتی از دستیابی به تکنولوژی هشدار سریع زلزله، سخن می‌گویند اما یک گزارش رسمی که تازه منتشر شده توسط یک نهاد پژوهشی در همین حوزه، نشان می‌دهد: دستگاه‌های موجود در کشور، عمق کانون زمین لرزه ۲۲ مرداد جوادآباد را با خطای بالایی محاسبه کرده است!پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گزارش مقدماتی خود از زمین لرزه ۲۲ مرداد ۹۴ جوادآباد ورامین، ضمن معرفی این رویداد، اعلام کرده است: «براساس توزیع مکانی زمین‌لرزه اصلی و به‌ویژه پس لرزه‌های ثبت شده که دارای بزرگی ۱/ ۱ تا ۴/ ۳ ریشتر می‌باشند، زمین لرزه ۲۲ مردادماه ورامین به احتمال قوی بر روی قطعه جنوبی گسل پیشوا و در اثر فعالیت این گسل روی داده است. البته با توجه به تعداد کم ایستگاه‌های لرزه‌نگاری ثبت‌کننده زمین‌لرزه اصلی و پس‌لرزه‌های آن و تعداد بسیار کم ایستگاه‌های نزدیک واقع در شعاع ۵۰ کیلومتری زمین‌لرزه اصلی، خطای مکان یابی رویدادهای فوق‌الذکر می‌تواند قابل توجه باشد. خوشبختانه وجود ایستگاه‌ ورامین در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری رویداد اصلی، نقش مهمی در مکان یابی رویدادهای مزبور داشته است. با این وجود، خطای مکان یابی در سطح و به‌ویژه در عمق می‌تواند متجاوز از ۵ کیلومتر باشد.

در نقشه لرزه‌خیزی، یک فاصله حدود ۱۰ کیلومتری میان رویداد اصلی با پیش‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌ها مشاهده می‌شود که ممکن است معرف مهاجرت پس‌لرزه‌‌ها به سمت جنوب شرق گسل پیشوا باشد. در غیاب وجود داده‌های ثبت شده توسط شبکه‌های محلی متراکم پرتعداد و صرفا با اتکا به داده‌های موجود، اظهارنظر قطعی در این خصوص ممکن نیست. به لحاظ عمق کانونی زمین لرزه اصلی، عمق گزارش شده ۱۳ کیلومتر است که به دلیل نبود ایستگاه نزدیک در فاصله مشابه می‌تواند دارای خطای زیاد متجاوز از ۱۰ کیلومتر باشد. به جز ایستگاهی که در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری کانون سطحی زمین لرزه اصلی قرار می‌گیرد، غالب ایستگاه‌ها در فواصل بالای ۱۸ کیلومتر از محل زمین لرزه قرار دارند که کنترل روی محاسبه عمق را دشوار می‌سازد و عملا منجر به مکان یابی با خطای بالا می‌شود. البته با توجه به شناخت کلی از وضعیت زمین لرزه‌های روی داده درمنطقه گرمسار، زمین‌لرزه اخیر، از نوع سطحی با عمق کانونی واقع در محدوده ۲۰ کیلومتر بالایی پوسته زمین است.»

پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در این گزارش، درباره شایعات و اظهارنظرهایی که بابت تاثیر احتمالی زلزله‌های شرق استان تهران بر گسل‌های اصلی پایتخت گفته می‌شود، این‌طور نظر داده است: به لحاظ تاثیر زمین‌لرزه اخیر روی داده در منطقه ورامین روی گسل فعال شهر تهران، با توجه به بزرگای کم زمین لرزه اصلی و انرژی ناچیز رها شده در اثر آن، مقدار تنش انتقال یافته بسیار ناچیز است و نمی‌تواند تاثیری بر افزایش یا کاهش فعالیت لرزه‌ای چنین گسل‌هایی داشته باشد. البته این به معنای عدم امکان وقوع زمین لرزه روی گسل‌های فعال اطراف یا داخل تهران نیست، چرا که فعالیت چنین گسل‌هایی براساس مطالعات زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی محرز است. نکته مهم عدم افزایش یا کاهش فعالیت چنین گسل‌هایی متاثر از وقوع زمین لرزه ۲۲ مرداد ماه سال جاری جوادآباد ورامین است.گسل مشاء در حال حاضر حساس‌ترین گسل اصلی تهران به حساب می‌آید که به نوعی زلزله فیروزکوه، با این امتداد این گسل در ارتباط بوده است. گسل مشاء قدرت لرزه‌زایی بالای ۷ ریشتر دارد که در این صورت، میزان تخریب ساختمان‌ها و حوادث و تلفات جانی ناشی از این زلزله در تهران،
قابل توجه خواهد بود.