چالش‌ها و فرصت‌ها در صنعت CNG

کیومرث مبلغ ناصری

مدیرعامل شرکت تولیدی مخازن گاز طبیعی آسیا نامان

سیاست کاهش وابستگی به بنزین و واردات آن و نیم‌نگاهی به روند روبه افزایش آلودگی هوا سبب اولویت یافتن ترویج و رشد سهم سوخت دوم در خودروها شد. شتاب این رویکرد افزایش ۵۰ برابری مصرف CNG را در ۱۰ سال اخیر موجب شد. انتخاب این سوخت ارزان و پاک در مقایسه با سایر انواع در دسترس، به جهت فراوانی و شبکه گسترده توزیع از بهترین تصمیمات این حوزه محسوب می‌شود.

سرعت موج سرایت و ترویج خودرو دوگانه‌سوز در کشور، تقاضای ناگهانی و متورم را به اقتصاد ملی تحمیل کرد و تصمیم‌گیران و متولیان وقت با تصویر جهادی از ضرورت جایگزینی CNG با بنزین حجم بزرگی از سرمایه و اولویت‌های صنعتی کشور را در این مسیر هدایت کردند. عارضه‌ای که اگر رشد پلکانی توسعه و ترویج آن طراحی و برنامه‌ریزی می‌شد با جذب و ظرفیت سازی متناسب با کشش تقاضا و تجهیز امکان توسعه پایدار را در این حوزه میسر می‌کرد. جاماندگان از قافله تصمیمات و حرکت‌های این چنینی تاجران و واردکنندگان نیستند و برنده رشد ۵۰ برابری تقاضا در واردات قطعات و اجزای سامانه و ملزومات دوگانه‌سوز کردن خودرو هستند. به طور مثال در سال ۱۳۸۹ از ۵۵۱ هزار خودرو دوگانه سوز تولید شده در کشور تنها ۱۳۰ هزار عدد مخزن تولید داخل مصرف شد و مابقی مخازن مورد نیاز برای ۵۵۱ هزار دستگاه خودرو دوگانه‌سوز در آن سال که بالغ بر ۴۲۱ هزار مخزن با ارزبری تقریبی ۱۵۰ دلار برای هر واحد بود از واردات کشورهای چین، کره جنوبی و هندوستان تامین شد و تداوم این نسبت در سال‌های بعد تا به ثمر رسیدن سرمایه‌گذاری‌های برنامه‌ریزی شده برای تولید داخل را در کلان طرح دوگانه سوز کردن با اهداف آرمانی سیاست گذاری صنعت و تصمیمات سال‌های نه چندان دور که به ۵ سال اخیر باز می‌گردد می‌توان به خوبی مشاهده کرد.

ظرفیت‌سازی در داخل

حجم سرمایه گذاری و گردش مالی تصاعدی که در سال ۱۳۸۹ رشد شدید و قابل توجه یافت، توجیه اقتصادی کلنگ‌زنی تعداد پرشماری از طرح‌های تولید ملزومات خودروهای دوگانه‌سوز بود. مقیاس طرح‌های متعدد تولید قطعات سامانه CNG که مهم‌ترین و حساس‌ترین آنها مخازن یکپارچه بدون درز و جوش است به حدی بود که سرمایه‌گذاری بسیاری از آنها به طور مستقیم توسط شرکت‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری دولتی آغاز شد.

تصویر روند رشد روزافزون تقاضا به حدی بزرگ و هیجان انگیز بود که یکی از این طرح‌ها، جزو ۱۰ طرح برتر ملی کشور انتخاب شد و در نوع خود برای تولید انواع مخازن فولادی بدون درز به روش کشش عمیق سرد ورق در رده بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری از نوع خود در منطقه قرار گرفت. آن زمان برآورد تقاضای داخلی پنج سال آینده مخازن CNG خـودرویی هرگونه سرمایه‌گذاری انبوه را توجـیه می‌کرد و به طور مثال برای سال ۱۳۹۴ با برنامه گذاری وزارت صنایع وقت، نیاز به حداقل ۷۰۰ هزار و حداکثر یک‌میلیون و ۲۰۰ هزار مخزن CNG جدید تصور و محاسبه شده بود.

حرکت بزرگ احداث واحدهای داخل مصادف با فعالیت ۹۲ شرکت داخلی برای واردات مخازن مورد نیاز کشور در همان مقطع بود. پس از چند سال و به بهره‌برداری رسیدن واحدهای تولیدکننده مخزن و سایر اجزا، توجه سیاست‌گذاران به ضرورت منع واردات برای حفظ و صیانت از سازندگان داخلی جلب شد و با ملاحظه سرمایه‌گذاری سنگین انجام شده در این موارد، واردات هرگونه مخزن CNG را ابتدا مشروط به تاییدات چندگانه و سپس به کلی ممنوع کردند که اگر چنین نمی‌شد با رقابت حذفی واردات محصول، شاهد اتلاف تمامی ‌این ظرفیت‌سازی و کوشش و صرف منابع ملی کشور برای تولید داخل می‌بودیم. در حال حاضر شرکت‌های تولید‌کننده اجزای سیستم دوگانه سوز از شیر تا کیت و اتصالات در بالاترین سطح توانایی فنی و ظرفیت قرار دارند. در زمینه مخزن CNG نیز تولیدکنندگان نوع فولادی که اقتصادی‌ترین و پرتقاضاترین نوع آن محسوب می‌شود با ظرفیتی تقریبا بیش از سه برابر تقاضای واقعی روز به عرصه تولید آمده‌اند و با پشت سر گذاردن توفان تحریم و مرارت خرید و انتقال و نصب و بهره‌برداری، زمانی آماده تولید انبوه هستند که بازار مصرف دچار افت تقاضا حتی به میزان ثلث ۵ سال قبل شده است. در نتیجه چنانچه با رعایت برخی ملاحظات و تداوم حمایت‌ها، مراقب حفظ این توان و ظرفیت سازی داخلی که ثروت انبوهی از کشور صرف ایجاد آنها شده است نباشیم، نسل‌های آتی از ما به اتلاف منابع و کم توجهی و خسران یاد خواهند کرد. صنعت CNG با ۶۵۰۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری و ۲۵ هزار نفر نیروی انسانی شاغل درخور حفظ، توجه و توسعه است.

از زمان توسعه کاربرد خودروهای دوگانه در کشور رشد مصرف بنزین کنترل شد و مصرف گاز طبیعی که بزرگ‌ترین‌ ذخایر آن در ایران شناسایی شده نزدیک به سه برابر شد. منافع حاصل از مصرف سوخت دوم غیر‌قابل انکار است و جا دارد مدیران و سیاست‌گذاران سبد سوخت کشور و در صدر آنها وزارتخانه‌های نفت و صنایع ظرفیت بیش از ۴۰ میلیون متر مکعب شارژ خودروهای دوگانه سوز که تنها نیمی ‌از آن مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد را با اعمال سیاست‌های تشویقی و محرک‌های اقتصادی در قیمت‌گذاری CNG نسبت به بنزین دریابند. مشکلات واردات بنزین، آلودگی محیط‌زیست و از سوی دیگر خالی ماندن ظرفیت‌های ایجاد شده برای تولید و خودکفایی مخازن و اجزای مورد نیاز تولید خودرو دوگانه سوز شایسته توجه بیشتر و حفظ و توسعه است که موثرترین روش آن رجحان صرفه اقتصادی برای دارنده خودرو و در دسترس بودن امکان سوخت‌گیری و شکل‌دهی نظام تضمین ایمنی و آزمون‌های ادواری خودرو است.

سرمایه در گردش و قیمت تمام شده

از زمان شروع به تولید مخازن CNG در داخل کشور تمام مواد اولیه مورد نیاز از محل واردات تامین شده است. واردات انبوه لوله و ورق برای تولید مخازن فولادی که کل مصرف کشور از این نوع می‌باشد، فشار مضاعف بر اقتصاد ملی و مدیریت شرکت‌های تولید‌کننده مخزن تحمیل نموده است. ارزش تقریبی مواد اولیه وارد شده برای تولید مخزن ۱۰۰ میلیون دلار در سال‌های گذشته و از این پس سالانه حداقل ۲۰ میلیون دلار برآورد می‌شود. این وابستگی ارزی با درنظر داشتن همه محدودیت‌های آن از انتقال ارز تا نوسان نرخ ارز و طولانی بودن زمان سفارش تا دریافت و هزینه‌های حمل از چین و مشکلات کیفی، بر اندیشه تولید داخل اجزای سیستم CNG سایه افکنده است. از یکسو غیر عملی بودن جذب ظرفیت‌های ایجاد شده و از سوی دیگر وارداتی بودن سهم عمده ارزش تولید مخزن CNG موجب بالارفتن قیمت تمام‌شده محصولات ساخت داخل شده است. اینجاست که دوباره فضای هجمه و تلاش برای نفوذ واردات مخزن، آن هم مخازن از ضعیف‌ترین کیفیت و گاه بازسازی شده و استوک باز می‌شود.

اهمیت این تهدید دوباره در شرایطی که صنعتگران داخلی دست به گریبان کاهش تقاضا و رکود و مطالبات معوق و بدهی‌های انباشته ناشی از انبوه سرمایه‌گذاری هستند، با عرضه محصولات از رده خارج و درجه دو و بازسازی شده که جان و سلامت و امنیت کل جامعه را به بازی می‌گیرد، حائز اهمیت دوچندان است. مبادا عرضه محصول قاچاق یا تعمیری و انباری که بخشی از عمر مفید آنها در انبار از بین رفته با قیمت‌های نازل وسوسه تامین تقاضای باقیمانده از کالای خارجی را در مقابل کالای ساخت داخل که به لطف بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری و بهترین تجهیزات بسیار برتر است، برانگیزد. در تولید داخل پس از سرمایه‌گذاری احداث کارخانه‌ها، این‌بار افت تقاضا و مشکلات صنعت خودرو، تولید‌کننده مخزن CNG را نشانه گرفته است. حبس سرمایه صرف شده در احداث مدرن‌ترین فناوری که در خور مصرف‌کننده داخلی باشد و خواسته خودروساز بوده از یک طرف و مواد اولیه وارداتی که سهم اصلی تولید مخزن را دارد، از طرف دیگر تبدیل به مشکل روز این صنعت شده است.

آنان‌که خواستند و نخریدند و آنان‌که خریدند و پول آن را پرداخت نکردند، وزنه‌ای سنگین بر دوش تولید‌کننده مخزن CNG هستند.

در شرایط فعلی تغییر روند افزایش تقاضا با ملاحظه توجیهات اقتصادی فراوان از مسیر کاهش نرخ CNGبرای مصرف‌کننده می‌گذرد و کلید آن در دست وزارت نفت قرار دارد. پرداخت مطالبات انبوه از خودروسازان نیز امید دیگر تولیدکننده است که بارقه امید آن در دور دست دیده می‌شود. اما کلید دیگری در دست خود تولیدکننده است تا با استفاده از آن ادامه حیات و فعالیت اقتصادی خویش را تامین کند. می‌دانیم که تقاضای بازار با حذف تولید‌کننده مخزن از بین نمی‌رود بلکه با تبدیل کارخانه‌های بزرگ داخلی به گورستان ماشین‌آلات جاده را برای ورود مخازن بی‌کیفیت و درجه دو وارداتی هموار می‌کند. پس در این مقطع تامین مواد اولیه که بیش از ۶۰ درصد ارزش یک مخزن CNG را تشکیل می‌دهد، می‌تواند ضامن حفظ تولید باشد.

این راهبرد با کاهش هزینه‌های واردات - در امان بودن از نوسانات نرخ ارز - حذف هزینه حمل از شرق دور و سرعت تولید امکان مدیریت بهای تمام‌شده و سرعت گردش سرمایه مورد نیاز را در صنعت تولید مخازن CNG ممکن می‌سازد.

اکنون که تلاش‌های قبلی با موفقیتی برگرفته از دانش و تجربه و استفاده از ظرفیت‌سازی ارزشمند داخل کشور که چرخه کامل تولید مخزن CNG از سنگ‌آهن تا ذوب‌آهن و نورد ورق و پس از آن تولید مخزن با بهترین کیفیت و سبک‌ترین وزن در انواع فولادی را در داخـل کشور و با خودکـفایی صددرصدی در دستـرس قرار داده، بار بزرگی از دوش صنعت CNG برداشته خواهد شد.

کافی است تا با اجماع خودروساز و هم‌افزایی زنجیره مخزن‌سازان برای مدیریت بهای تمام شده محصول ظرفیت و استعدادها و سرمایه‌های خود را به‌جای رقابت در یک برنامه مشترک پیوند زنند. آن گاه است که بهترین محصول با خودکفایی و تامین کاملا بومی ‌و داخلی در سریع‌ترین زمان ممکن را شاهد خواهیم بود. امروز این ایده عملیاتی شده است و تولید انبوه آن آغاز شده و کمک موثری بر حفظ تولید داخل و همسو با اقتصاد مقاومتی که به فرمایش رهبر معظم انقلاب تولید داخلی ستون فقرات آن را تشکیل می‌دهد، خواهد بود. سرمایه تامین مواد اولیه آن هم از صنایع فولاد‌ برتر که در داخل از آن بهره‌مندیم از مسیر معادن آهن تا خودرو ساز، فولاد‌ساز و مخزن‌ساز دوباره به چرخش خواهد افتاد و توجیه اقتصادی بزرگ‌تر کردن سبد مصرف CNG هم برای متولیان دولتی و هم برای خودروساز و مصرف کننده نهایی مهیا می‌شود. اگر هر‌کدام از این زنجیره کامل که به لطف سرمایه‌های عظیم ملی امروز در داخل کشور گرد‌هم آمد به‌هم بپیوندد و به حرکت درآیند، آنگاه شاهد رشد و حرکت در کل صنعت CNG خواهیم بود.

ادامه راه

آنگاه که محصولی با استفاده از منابع داخلی تولید می‌شود، صادرات آن نیز معنادار می‌شود. جبران افت تقاضای سال‌های اخیر را می‌توان از موضع قدرت با شرکای خارجی و تولید مشترک و صادرات دنبال کرد. این‌بار در این صنعت با تکیه بر ظرفیت، منابع و دانش فنی و آخرین فناوری موجود مذاکره با همکاران جهانی و بازارهای مصرف در شرایط جدیدی خواهد بود. به اشتراک گذاشتن بازارها - منابع و دانش فنی در مقیاس پایاپای قابل گفت‌وگو می‌باشد. فرق است با آن زمان که کشور ما را در صنعت CNG فقط به عنوان مقصد صادرات و بازار مصرف نگاه می‌کردند. امروز بالاترین کیفیت محصول را می‌توان با توافق به بازار مقصد شرکا و همکاران خارجی عرضه کرد و این مهم با بهره‌مندی از زنجیره کامل تولید به دست می‌آید.

در ادامه نیز شراکت و تولیدات مشترک زمینه توسعه محصول و ظرفیت سازی برای سایر انواع محصولات هم خانواده را ممکن می‌سازد و یکی از بزرگ‌ترین مسائل مبتلا به صنعت CNG را که تک محصول بودن و متکی بودن به بازار مصرف داخلی است حل می‌کند. این فضای جدید به لطف گشایش و توفیقات درخشان حاصل از مدیریت برومند دستگاه دیپلماسی کشور به دست آمده است و در مذاکرات بین‌المللی کشور ما به عنوان عضو برجسته جامعه جهانی با منابع و قابلیت‌های برتر فنی و اقتصادی شناخته می‌شود. جبران سال‌های از دست رفته و برزخ بلاتکلیفی صنعت CNG با توجه دوباره سیاست‌گذاران صنعت و انرژی کشور بسیار سهل و در دسترس است.

امید است با نگاهی بیش از قبل به داشته‌ها، فرصت‌ها و ثروت‌ها، شتاب در پشت سر گذاردن موانع را پیش‌رو داشته باشیم.

کلام آخر

تداوم ممنوعیت واردات مخزن نگاهی هوشمندانه و مسوولانه در حفظ صنایع روزآمد داخلی و توجه به ایمنی مصرف‌کنندگان است. شاهد این مدعا مردود شدن سهم بالای مخازن وارداتی که به صورت آزمایشی روی بخشی از خودروها آزمون‌های ادواری آنها انجام شده، است. بنابراین تولید داخلی با حضور دائمی ‌بازرسان سازمان استاندارد و صحه‌گذاری تک تک مخازن در طول فرآیند ضریب اطمینان این محصول فوق ایمنی را برای مصرف کننده بالا می‌برد. علاوه بر این چنانچه دولت تدبیر و امید، زمینه رشد مصرف CNG را در خودروهای شخصی و عمومی‌با ایجاد مشوق و محرک‌های اقتصادی افزایش دهد ارزبری و نیاز به واردات را می‌توان به دیگر اولویت‌های کشور هدایت کرد. رسالت تولید‌کنندگان نیز تقسیم فرصت و ظرفیت‌ها و پرهیز از رقابت حذفی است. دسته بندی و تولید تخصصی انواع لیتراژهای مخزن CNG در تولیدکنندگان عمده مخزن سبب کاهش هزینه‌های تولید و مدیریت قیمت تمام‌شده خواهد بود. رویکرد استقبال از کاپ تولید شده از ورق ساخت داخل فرصت کار و فعالیت را از صنعت فولاد تا صنعت مخازن CNG افزایش می‌دهد. حمایت شرکت‌های خودروساز مطرح که به ایمنی مشتریان و کیفیت محصول و همچنین رشد صنعت داخل اهمیت می‌دهند حلقه دیگری از این زنجیره است که این بینش و توجه برای صنایع خودرو کشور به خوبی شناخته شده و مطرح است.

از این همکاری مصرف کننده نهایی نیز بهره بسیار می‌برد. محصولی را روی خودروی خود می‌بیند که بالاترین استانداردهای جهانی را داراست. در طول فرآیند تولید آن نظارت تمام وقت و ردیابی و ثبت ملاحظات کیفی با سختگیرانه ترین روش‌ها به جهت فوق ایمنی بودن انجام شده است و در کنار همه این برتری‌ها فرزندان آنها، کارگران و مهندسان همین آب و خاک از استخراج مواد اولیه تا تولید و نصب محصول نهایی کار شرافتمندانه و موثر در رشد اقتصاد ملی را روی آنها به انجام رسانده‌اند.