«نود» سنجی!
بهروز رسایلی
از گذشته ‏های دور عقیده و نظر مردم همواره برای مسوولان و دست‌اندرکاران حوزه‏های مختلف حائز اهمیت به شمار می‏آمده است.

به‌ویژه در رشته‏ای مثل فوتبال که در ارتباط مستقیم با تعلقات خاطر توده مردم است، این آگاهی از نظر عامه اهمیت بیشتری هم پیدا می‏کند. با این وجود تا همین چند سال قبل به ندرت می‏شد متر و معیار دقیقی برای سنجش افکار هواداران فوتبال پیدا کرد و به همین جهت، خیلی از مواقع مسائلی به مردم و علاقه آنها نسبت داده می‏شد که شاید کوچک‌ترین تناسبی با واقعیت نداشت.

در این شرایط ابداع تکنولوژی تلفن همراه و گسترش حیرت‏انگیز استفاده از آن، به‌ویژه در کنار یک سرویس جادویی مثل «پیام کوتاه» باعث شد تا همه چیز زیر و رو شود و پژوهش‏هایی که گمان می‏شد انجامش در تیراژ محدود هم به ماه‏ها زمان و کلی هزینه نیاز دارد، تنها ظرف چند ساعت با بهایی کمتر از ۲۰۰ ریال انجام بگیرند! به‌طور مثال، تا یک دهه قبل هیچ‌کس نمی‏توانست حدس بزند که روزی این معمای تاریخی که پرسپولیسی‏ها بیشترند یا استقلالی‏ها حل شود، اما حالا سالی چند بار این سوال از مردم پرسیده می‏شود و آنها هم در مقیاس میلیونی نظرشان را می‏گویند. با این مقدمه، قصد داریم سراغ تب برگزاری نظرسنجی در رسانه‏های ورزشی کشورمان برویم و نگاهی بیندازیم بر کم و کاستی‏ها، نقاط قوت و نیز ابعاد جالبی که متوجه هرکدام از این افکارسنجی‏ها است.

تاریخی که به دو قسمت تقسیم می‏شود
بی‏تردید تاریخ برنامه نود را می‏توان به دو قسمت قبل و بعد از افزوده شدن بخش نظرسنجی تقسیم کرد. اکنون در حالی که حدود ۷ سال از حیات این بخش در برنامه نود می‏گذرد که حتی حالا تصور روی آنتن رفتن این برنامه بدون یک سوال پیام کوتاه هم غیرممکن به نظر می‏رسد. حالا مردم عادت کرده‏اند که هر دوشنبه‏شب، به پرسشی در مورد یکی از مسائل روز فوتبال ایران جواب بدهند. نظرسنجی‏های برگزار شده در برنامه نود تا به حال جنجال‏های فراوانی به پا کرده است. از جمله مهیج‏ترین مسابقات این برنامه، می‏توان به مواردی از قبیل سوال در مورد محبوب‏ترین تیم ایران، محبوب‏ترین بازیکن تاریخ فوتبال کشورمان، انتخاب سرمربی داخلی یا خارجی برای تیم ملی و صعود یا عدم صعود به جام جهانی با دایی و کی‏روش اشاره کرد. بزرگ‌ترین امتیاز نظرسنجی فردوسی‏پور نسبت به موارد مشابه، آن است که تمام مراحل مسابقه‏های او به‌طور مکانیزه و شفاف برگزار می‏شوند و از دریافت پیامک‏ها تا قرعه کشی آنها، همه چیز درست در مقابل چشم مردم است.

در حال حاضر میانگین شرکت‌کنندگان در نظرسنجی‏های نود، بین یک و نیم تا دومیلیون نفر است، اما در پرمشارکت‏ترین مسابقه این برنامه بیش از پنج میلیون پیامک به سامانه ۲۰۰۰۹۰ ارسال شده است. عادل سوالات پیام کوتاهش را با دقت خاصی طراحی می‏کند و معمولا تنظیم آنها طوری است که در ‏‏نهایت موید افکار این مجری تلویزیونی از کار دربیاید. فردوسی‏پور برای گرفتن رأیی همسو و هماهنگ با نظرات خودش از مردم، ترفندهای خاصی دارد؛ مثلا اگر روند پاسخ دادن مخاطبان مطلوب او باشد، حداقل ۵۰ دقیقه تا یک ساعت طول می‏کشد تا او نظر مردم را اعلام کند، اما اگر مغایرتی بین پیامک‏های ارسالی بینندگان با تفکرات خودش حس کند، ظرف کمتر از نیم ساعت نتایج را اعلام می‏کند تا علاوه‌بر فضاسازی در طول برنامه برای دریافت نظرات مساعد، از تمایل ذاتی ایرانیان برای پیوستن به جمع غالب هم استفاده کند و یک اکثریت قابل توجه در جهت افکار خودش تشکیل بدهد. استفاده از این تکنیک‏ها البته ابدا غیرحرفه‏ای یا دلیل بی‏صداقتی او نیست. همه رسانه‏ها برای خودشان چنین ترفندهایی دارند و البته مهم این است که عادل، غالبا صلاح فوتبال ایران را می‏خواهد.

عددی که زیاد بود، اما کم بود!
بخش قابل توجهی از برنامه این هفته نود، مطابق انتظار به موضوع درگذشت هادی نوروزی اختصاص پیدا کرد. در این بین عادل فردوسی‏پور سوال نظرسنجی برنامه‏اش را هم به کاپیتان فقید پرسپولیس اختصاص داد و از مردم خواست برای تسلای خانواده او، عدد ۲۴ را به سامانه پیامکی این برنامه ارسال کنند. در نهایت بعد از پایان این برنامه، کمی بیشتر از ۳ میلیون پیام کوتاه جمع‏آوری شد؛ عددی که اگرچه دو برابر بیشتر از متوسط حجم پیامک‏های نود در طول این ماه‏ها به حساب می‏آمد، اما در نهایت نتوانست انتظارات مجری این برنامه را برآورده کند. مدتهاست که حرف‏وحدیث‏های زیادی در مورد ریزش بینندگان برنامه نود مطرح می‏شود. می‏گویند حالا دیگر دنبال کردن این شوی فوتبالی، دغدغه جدی دوشنبه‏شب‏ها نیست و خیلی‏ها بدون تماشای برنامه عادل به رختخواب می‏روند. حالا اتفاقی که این هفته در یادبود هادی نوروزی رخ داد، گمانه‏زنی‏های مزبور را به شکل جدی تقویت می‏کند. کافی است به یاد بیاوریم در برنامه دوم خرداد ۹۰ که به مناسبت درگذشت ناصر حجازی و با سوال پیامکی مشابه روی آنتن رفت، چیزی حدود چهار و نیم میلیون مسیج با محتوای عدد یک به سامانه ۲۰۰۰۹۰ ارسال شده بود؛ یعنی یک‏ونیم برابر بیشتر از پیامک‏های برنامه هادی. آیا این، گواهی دیگر بر کاهش محبوبیت برنامه نود و سقوط ستاره بی‏همتای عادل در تلویزیون است؟

اعتماد با چشمان بسته؟
طی سال‏های اخیر برگزاری نظرسنجی در دیگر برنامه‏های تلویزیون هم گسترش قابل توجهی داشته است، به طوری که حتی برنامه‏های سیاسی، اجتماعی و هنری هم مثل نود بینندگان خودشان را در مقابل سوالات مربوط به این حوزه‏ها قرار داده‏اند. با این وجود تفاوت عمده این قبیل برنامه‏ها با نود، آن است که تهیه‌کنندگان آنها حال و حوصله تهیه تجهیزات مدرن و شفاف سازی روند دریافت آرا را ندارند و معمولا نتایج نهایی را روی یک تکه کاغذ می‏نویسند و به مجری می‏دهند تا از رویش بخواند! جالب اینکه معمولا در مورد سوال و جواب‏های این قبیل برنامه‏ها، شبهات زیادی هم در بدنه جامعه به وجود می‏آید. برای نمونه یکی، دو سال پیش وقتی شهیدی‏فر در برنامه پارک ملت تصمیم گرفت در اقدامی عجیب از مردم بپرسد فرهاد مجیدی خوش اخلاق‏تر است یا علی کریمی و البته کاپیتان استقلال رای آورد، بسیاری از ناظران به این موضوع اعتراض کردند و آن را در جهت مشکلات برخی از اهالی صداوسیما با کریمی ارزیابی کردند. این شبهات پیش‏تر در مورد برنامه‏هایی مثل هفت و ورزش از نگاه دو هم کم‏وبیش وجود داشته است. به هرحال تا زمانی که دست‌اندرکاران این قبیل برنامه‏ها تن به‌کار و سرمایه‌گذاری ندهند و سیستم‏های دیجیتالی دریافت آرا را مقابل دیدگان مردم نگذارند، اعتماد به آنها کمی سخت خواهد بود.

حالا واقعا قرمزید یا آبی؟
تب برگزاری نظرسنجی‏ها میلیونی، مدت‌ها است که به برنامه‏های مربوط به پخش زنده فوتبال‏های داخلی و خارجی هم تسری پیدا کرده است. برنامه فوتبال بر‏تر که اختصاص به پوشش بازی‏های ایرانی دارد، در حالی اغلب از بینندگانش می‏خواهد نتایج بازی‏های مربوطه را پیش‏بینی کنند که گاهی برای این کار تا دقیقه ۷۵ مسابقات به آنها فرصت می‏دهد! این موضوع به وضوح نشان‌دهنده رقابت برنامه‏های مختلف سیما برای جذب پیامک‏های بیشتر است. دیگر حاشیه جالب مسابقات پیامکی برنامه فوتبال بر‏تر به سوال تکراری و همیشگی آنها قبل از داربی‏های تهران مربوط می‏شود؛ آنجا که مسوولان این برنامه مرتبا از بیننده‏ها می‏پرسند که هوادار پرسپولیس هستند یا استقلال! رکورد ارسال پیامک به یک برنامه تلویزیونی اما، در حین برگزاری مسابقات جام جهانی آفریقای جنوبی شکست. دست‌اندرکاران ویژه برنامه مربوط با پخش این بازی‏ها توانستند ظرف چند روز باقی مانده به بازی فینال، حدود ۶ میلیون پیام کوتاه در مورد پیش‏بینی نتیجه مسابقه هلند و اسپانیا جذب کنند که در نوع خودش اتفاق جالب توجهی بود.

وقتی صدای اعتراض گزارشگران هم بلند می‏شود
این روزها وجه مشترک بسیاری از برنامه‏های ورزشی تلویزیون، برگزاری مسابقات پیام کوتاه است. اوضاع در این مورد طوری شده که انگار هیچ برنامه‏ای را نمی‏توان بدون چنین مسابقاتی روی آنتن برد. این موضوع هم در شبکه ورزش و هم در شبکه سوم سیما به‏طور وسیع دیده می‏شود. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که تکرار چندین باره سوالات پیامکی در قالب زیرنویس، تمرکزتان را در حین تماشای یک مسابقه فوتبال به هم زده باشد. جالب اینجا است که دسته‏ای از این مسابقات در بازه‏های زمانی چند روزه برگزار می‏شود؛ یعنی مخاطب این فرصت را دارد که طی چند روز با ارسال پیامک به شماره مورد نظر، در مسابقه شرکت کند و البته در تمام طول این مدت هم در زمان پخش مسابقات فوتبال، زیرنویس مربوطه مدام پخش می‏شود. گذشته از اینکه اساسا جذب پیامک‏های بیشتر نوعی نماد مقبولیت برای برنامه‏های مختلف محسوب می‏شود، برگزاری این مسابقات برای تهیه‏کنندگان سود مالی هم دارد و شاید همین انگیزه است که باعث می‏شود سوالاتی بسیار آسان با قابلیت ترغیب مخاطبان برای شرکت در مسابقه طراحی شود. تصورش را بکنید؛ بازی ایران و گوام در دقایق پایانی پنج بر صفر به سود تیم کشورمان دنبال می‏شود، بعد مدام سوال پیامکی را تکرار می‏کنند که برنده این مسابقه کدام تیم است! موضوع گاهی چنان لوث می‏شود که مثل همین مسابقه مورد اشاره، صدای اعتراض گزارشگر بازی را هم بلند می‏کند، اما ظاهرا زور معادلات مالی و اقتصادی بیشتر است و باعث می‏شود برگزاری چنین مسابقاتی همچنان ادامه داشته باشد.

همه با هم پای صندوق مجازی
این سال‏ها اما گونه دیگری از نظرسنجی‏های اینترنتی پدید آمده‏اند که عده‏ای سعی می‏کنند به آنها رنگ ملی بدهند و با تهییج مردم، بکوشند آنان را برای رای دادن به نماینده‏های ایران متقاعد کنند. در این قبیل نظرسنجی‏های بین‏المللی، معمولا از مخاطبان خواسته می‏شود بهترین ورزشکار یا بهترین اتفاق ورزشی را تعیین کنند. در این میان اگر پای نماینده‏ای از کشورمان در میان باشد، خیلی از هواداران یا حتی رسانه‏ها و مسوولان از مردم تقاضا می‏کنند به گزینه ایرانی رای بدهند. نتیجه این رویکرد احساسی و غیرمنطقی هم مثلا این می‏شود که در انتخابات چند سال پیش محبوب‏ترین بازیکنان جهان، فرهاد مجیدی اول شد و کریم باقری هم دوم؛ یعنی دو بازیکن ما به ترتیب هفت و هشت پله بالا‏تر از لیونل مسی به‌عنوان پرهوادار‏ترین ستاره‏های دنیا انتخاب شدند!

هیجان و فقط همین!
اگرچه افکارسنجی و پرسیدن نظر مردم در مورد مسائل مختلف می‏تواند ارزشمند و موثر باشد، اما این رویکرد زمانی مفیدتر است که عقاید و تمایلات افکار عمومی به‌طور تخصصی و در بزنگاه‏های مناسب مورد ارزیابی قرار بگیرد. در همین حوزه ورزش، به عنوان مثال بعد از ناکامی یک تیم فوتبال، نظرسنجی برنامه نود با محور بررسی دلایل ناکامی این تیم برگزار می‏شود و چندصدهزار نفر هم در آن شرکت می‏کنند، اما سوالاتی از این جنس هرگز کمکی به حل مشکلات نکرده‏اند. به نظر می‏رسد در چنین مقاطعی، صرفا «هیجان» بر رفتار آدم‏ها غالب است و این کمکی به حل مشکلات نمی‏کند. نظر مردم بعد از عبور از فیلترهای تخصصی و متناسب، باید در زمان برنامه‏ریزی و اتخاذ تصمیمات اعمال شود تا جلوی اتفاقات ناخوشایند را بگیرد وگرنه بعد از شکست و ناکامی، پرسیدن نظر آنها صرفا واگذار کردن یک تریبون برای غرولند مجانی و بیهوده خواهد بود مشارکت‏هایی از این جنس، چندان معنای احترام به افکار عمومی و دخیل کردن آنها در سیاست‏گذاری‏ها را ندارند و بیشتر نوعی شوی دموکراتیک با رگه‏هایی از انگیزه درآمدزایی و پولسازی به شمار می‏آیند.