نگاهی به تاریخچه اورژانس در ایران و جهان

گروه تاریخ اقتصاد - ریزش سقف فرودگاه مهرآباد رویدادی‌ است که در نیمه‌های آذرماه ۱۳۵۳ (دسامبر ۱۹۷۴ میلادی) در یکی از سالن‌های انتظار فرودگاه مهرآباد رخ داد. در این حادثه، دست کم ۱۷ نفر کشته و ده‌ها نفر مجروح شدند و این در حالی بود که هیچ سیستم از قبل طراحی شده‌ای برای کمک و انتقال مجروحان در این گونه حوادث ناگهانی وجود نداشت. پس از این حادثه اورژانس در ایران، با همکاری کشور آمریکا رسما تاسیس شد. اما اورژانس در جهان چه تاریخچه‌ای دارد؟ آنچه در ادامه می‌خوانید شرحی بر تاریخچه اورژانس در جهان و ایران است.

حمل‌ونقل بیماران بدحال به مراکز درمانی جهت ارائه خدمات پزشکی از مشکلات دیرباز در زندگی بشر بوده است. در افسانه‌های روم باستان آمده است که برای حمل بیماران از گردونه‌های جنگی استفاده می‌شده است و به این ‌وسیله آنان را از صحنه‌های نبرد دور می‌کردند و به درمان آنان می‌پرداختند. در دوران باستان مراکز درمانی به‌طور مجزا و مشخص، وجود نداشتند. احتمالا حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، معابد مصر باستان علاوه بر امور مذهبی، خدمات درمانی نیز ارائه می‌کردند. در یونان باستان نیز معابد، محل درمان بیماران بودند. شاید اولین مراکز درمانی مستقل، در سریلانکای امروزی در سال‌های حدود ۴۳۰ قبل از میلاد حضرت مسیح شکل گرفته باشند. پس از آن در قرن اول قبل از میلاد، رومی‌ها نوعی بیمارستان یا مرکز درمانی برای ارائه خدمات و درمانی به گلادیاتورهای زخمی در شهرها ایجاد کردند و نام Valetudinaria بر آن نهادند. با شکل گرفتن مراکز درمانی، مساله انتقال بیماران به این مراکز نقش جدی‌تری به خود گرفت و اقوام مختلف روش‌های مختلفی برای این مساله برگزیدند. قبایل سرخپوست از نوعی سورتمه، مصریان از کجاوه‌های سوار بر شتر و سایر ملل از روش‌های دیگر برای حمل بیمار استفاده کردند. در قرن پانزدهم میلادی پادشاه اسپانیا، شاه فردیناند و همسرش ملکه ایزابل نوعی بیمارستان سیار به نام «ambulancia» طراحی کردند که در صحنه نبرد به کمک سربازان زخمی می‌شتافت. در سال ۱۷۹۳ میلادی، دکتر دومینیک ژان لاری، پزشک ارشد سپاه ناپلئون طی جنگ فرانسه و پروس نوعی بیمارستان سیار به نام «ambulance volante» را طراحی کرد که به قصد انجام اقدامات اولیه و انتقال مجروحان به پشت خط مقدم به‌کار می‌رفت.

همزمان با وی، بارون پرسی نوعی درشکه با قابلیت حمل تعداد زیادی مجروح از خط مقدم به نواحی امن‌تر طراحی کرد و نام آن را mobile emergency room گذاشت. طی جنگ‌های داخلی ایالات متحده با تدبیر جاناتان لترمن نوعی درشکه برای حمل مجروحان به‌کار گرفته شد که به آنها «Rucker wagon» گفته می‌شد. استفاده از این‌گونه وسایل نقلیه در سال ۱۸۳۲ برای جابه جایی بیماران در اپیدمی «وبا» در لندن نیز رواج پیدا کرد. بالاخره در سال ۱۸۶۵ اولین سیستم خدمات پیش بیمارستانی برپایه بیمارستان در سین سیناتی آمریکا طراحی شد. در سال ۱۸۶۹ آمبولانس‌هایی در نیویورک به‌کار گرفته شدند که دارای برخی وسایل امدادی از جمله آتل و... و داروها (مثل مرفین) بودند. اولین آمبولانس‌های موتوردار (اتومبیل) در سال ۱۸۹۹ در شیکاگو طراحی شدند.

طی جنگ جهانی اول خدمات پیش بیمارستانی از نظر کیفی ارتقا پیدا کرد و کم‌‌کم با اختراع بی‌سیم، مراکز دیس‌پچ در این راه به کمک امدادگران آمدند. حتی پیش از جنگ دوم جهانی، آمبولانس‌های مدرن حامل پزشک بربالین بیماران حاضر می‌شدند و با مراکز دیس‌پچ برای ارائه بهتر خدمات درمانی در تماس بودند. در دهه ۶۰ با پیشرفت دانش پزشکی به‌خصوص در زمینه احیا و دفیبربلاسیون و ضرورت تسریع در ارائه این خدمات، نقش سیستم پیش بیمارستانی در این مسیر تقویت شد و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. از سال ۱۹۶۶ در بزرگراه‌های ایالات متحده طرح ارائه خدمات پیش بیمارستانی اجرا شد.در سال ۱۹۶۷ در ایرلند خدمات پیش بیمارستانی در زمینه مراقبت از بیماران قلبی به‌کار گرفته شد. در سال ۱۹۷۲ دانشگاه سین سیناتی اولین برنامه آموزش تخصصی طب اورژانس را راه‌اندازی کرد. در سال ۱۹۷۳ قانون ملی خدمات پیش بیمارستانی و اجزای آن در ایالات متحده طراحی شد و به اجرا درآمد. طبق این قانون اجزای یک سیستم پیش بیمارستانی حداقل شامل موارد زیر باید باشد: پرسنل، سیستم آموزشی مناسب، سیستم ارتباطات و دیس‌پچ، حمل‌ونقل، مراکز درمانی پذیرش‌دهنده، واحدهای مراقبت ویژه، آژانس ایمنی عمومی، دسترسی همگانی به مراقبت‌ها، استاندارد سازی ثبت اطلاعات، آموزش همگانی، همکاری در بحران‌ها، داروها و تجهیزات و... از سال ۱۹۸۴ خدمات پیش بیمارستانی مجزا برای کودکان در ایالات متحده طراحی شد.

در کشورمان ایران نیز پس از حادثه ریزش سقف فرودگاه مهرآباد تهران در سال ۱۳۵۴، کمبود سیستم خدمات پیش بیمارستانی بیش از پیش احساس شد. این حادثه مقدمه‌ای شد که مرکز اطلاعات اورژانس تهران در این سال با کمک عده‌ای کارشناس آمریکایی، در کشور راه‌اندازی و ایران به عنوان چهارمین کشور دارنده خدمات اورژانس پیش بیمارستانی در جهان شناخته شود. کشور آمریکا در دومین تجربه خود در تشکیل یک سیستم اورژانس پیش بیمارستانی بسیاری از کمبودها و نقص‌های تجربه اول را که برای خودش بود در ایران لحاظ نکرد و به جرات می‌توان گفت اورژانس پیش بیمارستانی ایران در سال ۱۳۵۴ کامل‌تر و بهتر از اورژانس پیش بیمارستانی کشور آمریکا بود. قابل ذکر است در آن زمان شماره سه رقمی ۱۲۳ برای تماس با اورژانس اختصاص داده شده و از آمبولانس‌های بنز ون برای خدمت رسانی به مردم استفاده می‌شد که بعدا شماره تماس مردم با اورژانس، شماره ۱۱۵ در کل کشور اعلام شد.