اصلاح ساختارموسسات موجود
احتمال اینکه حسابرس موارد تحریفات بااهمیت را کشف کند به شایستگی حسابرس و احتمال اینکه حسابرس موارد تحریفات بااهمیت کشف شده را گزارش کند، به استقلال حسابرس بستگی دارد. فرآیند کنترل کیفیت ابتدا در درون موسسه باید طراحی و به‌کار گرفته شود و سپس توسط مقام ناظر مورد کنترل و بررسی قرارگیرد. کنترل کیفیت در دو استاندارد حسابرسی بخش یک (کنترل کیفیت در موسسات ارائه‌کننده خدمات حسابرسی، سایر خدمات اطمینان‌بخشی و خدمات مرتبط) و بخش ۲۲۰ (کنترل کیفیت حسابرسی اطلاعات مالی تاریخی) مطرح شده است.
طبق استاندارد بخش یک هدف، طراحی و استقرار سیستم کنترل کیفیت مناسب جهت اطمینان از رعایت الزامات استانداردهای حرفه‌ای، قانونی و مقرراتی است. سیستم کنترل‌کیفیت باید شامل سیاست‌ها و روش‌هایی باشد که مسوولیت‌های مدیریت درباره کیفیت در درون موسسه، الزامات اخلاقی (درستکاری، بی‌طرفی، صلاحیت و مراقبت حرفه‌ای، رازداری، آداب و رفتار حرفه‌ای)، پذیرش و ادامه کار، منابع انسانی، اجرای کار و نظارت را مورد‌توجه قرار دهد. طبق استاندارد بخش ۲۲۰ گروه حسابرسی باید روش‌های کنترل کیفیت قابل‌اجرا در مورد هر‌کار حسابرسی را اجرا کند.
جامعه حسابداران رسمی ایران طبق بند ۲۹ اساسنامه و آیین‌نامه نظارت حرفه‌ای، وظیفه نظارت حرفه‌ای بر موسسات حسابرسی را بر عهده دارد. این وظیفه در چارچوب قوانین و مقررات جامعه از طریق کنترل کیفیت و وضعیت سالانه موسسات حسابرسی و تکمیل در پرسش‌نامه توسط کارشناسان کنترل کیفیت و تصویب موارد بررسی‌شده توسط کارگروه کنترل‌کیفیت و اعلام امتیازها در ۴ گروه الف، ب، ج و د به موسسات و انتشار نتایج کنترل‌کیفیت در تارنمای جامعه است. علاوه بر کنترل کیفیت سالانه در طول دوره موارد اعلامی از سوی نهادها و اشخاص ذی‌نفع و همچنین پروندها و گزارش‌های حسابرسی صادره نیز به‌طور نمونه‌ای مورد‌بررسی نظارت حرفه‌ای قرار می‌گیرد و اگر تخلف یا تخطی از استانداردها و قوانین و مقررات و آیین رفتار حرفه‌ای مشاهده شود، در کارگروه‌های مربوطه مطرح و مطابق قوانین مجازات‌های پیش‌بینی شده در هیات‌های انتظامی تعیین و پس از قطعیت در تارنمای جامعه و روزنامه‌رسمی و روزنامه کثیرالانتشار جهت اطلاع‌عموم منتشر میشود. به‌رغم اقدامات نظارت حرفه‌ای و مجازات‌های پیش‌بینی شده به‌نظر می‌رسد هنوز به نقطه‌مطلوبی دست‌نیافته‌ایم و فاصله انتظار ذی‌نفعان ممکن است موجب بی‌اعتمادی به حرفه و دستاوردهای آن شود. برای بررسی علت این عدم دستیابی، ابتدا نظارت حرفه‌ای در آمریکا به‌عنوان یک کشور پیشرو در این زمینه مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس موانع و راهکارهای لازم جهت بهبود وضعیت مطرح میشود. طبق چارچوب AICPA هدف استاندارد نظارت حرفه‌ای، تدوین استانداردهای مربوط به سرپرستی، برنامه‌ریزی، اجرا، گزارشگری و پذیرش کنترل کیفیت موسسات حرفه‌ای عضو CPA، نظارت بر خدمات حرفه‌ای با قصد ارتقای کیفیت خدمات حرفه‌ای موسسات عضو CPA بر اساس استاندارد و تامین مقاصد عمومی و ارتقای نقش و خدمت‌رسانی اعضای AICPA است. نظارت حرفه‌ای در مورد بررسی پرونده‌های حسابرسی ممکن است به‌صورت فردی انجام شود، ولی در مورد بررسی فرآیند سیستم کنترل‌کیفیت در موسسه تیم بررسی‌کننده شامل حسابدار رسمی، حقوقدان، ITMAN و ... است.
هدف تیم نظارت حرفه‌ای اطمینان از وجود سیستم کنترل کیفیت در موسسات حسابرسی و بررسی فرآیند‌های کنترل‌کیفیت از لحاظ طراحی و اجرا توسط موسسات (تیم‌های بررسی‌کننده) مامور از طرف AICPA و بررسی موردی پرونده‌های حسابرسی یا خدمات حسابداری (خدمات حرفه‌ای) است. تیم نظارت حرفه‌ای پس از بررسی گزارش مقبول (pass)، گزارش مقبول با درج نقاط ضعف کنترل‌های داخلی یا عدم‌کارآیی (pass with deficiencies) یا گزارش عدم‌کارآیی (fail) صادر می‌کند. اعضای تیم کنترل‌کیفیت بسته به ماهیت و اندازه موسسه تحت‌بررسی و وسعت کار و تعداد کارکنان متفاوت است. جهت انتخاب پرونده‌های حسابرسی شرکت‌هایی که توسط موسسه حسابرسی مورد حسابرسی قرار گرفته‌اند، تعداد، اندازه و توزیع جغرافیایی دفاتر یا شرکت‌ها، درجه‌ای از تمرکز سرپرستی روی خدمات حسابداری و حسابرسی، ارزیابی تیم بررسی‌کننده، درجه‌ای از اهمیت و تمرکز و صنعت و قوانین و مقررات دولتی محدود‌کننده، درجه‌ای از ارائه خدمات غیرحسابرسی به مشتریان، میزان حق‌الزحمه در نظر گرفته میشود و مشخص میشود آیا موضوعات به‌دست آمده حاصل از طراحی سیستم است یا خطای انسانی باعث ایجاد چنین موضوعاتی شده است. در صورت دریافت گزارش مقبول با بند تاکید یا گزارش عدم‌کارآیی موسسه جوابیه کتبی نسبت به موارد مطروحه در گزارش و موارد عدم‌کارآیی یا عدم‌کارآیی بااهمیت و توصیه‌های مربوطه و شناسایی‌شده به کمیته نظارت حرفه‌ای ارائه می‌دهد و در آن برنامه‌ریزی، اقدامات و زمان‌بندی اصلاحات موسسه درخصوص هر‌یک از موارد مطروحه ظرف مدت ۳۰ روز از تاریخ انتشار و دریافت گزارش می‌کند.
هیات نظارت بر حسابرسی شرکت‌های سهامی عام PCAOB: از سال ۲۰۰۲ قانون Sarbanes –Oxley برای نظارت بر شرکت‌های سهامی‌عام به‌منظور حفظ منافع عمومی و سرمایه‌گذاران ایجاد و باعث شد در کنارخود نظارتی، نظارت مستقل نیز به‌وجود آید. SEC اختیار نظارت بر PCAOB، شامل تصویب قوانین، استانداردها و بودجه را دارد. PCAOB موسسات حسابرسی را که طی سال بیش از ۱۰۰ شرکت سهامی عام را مورد بررسی قرار داده‌اند سالی یک‌بار و بقیه موسساتی که تعداد کمتری شرکت سهامی عام را مورد بررسی قرار داده‌اند هر ۳ سال یک‌بار مورد بازرسی قرار می‌دهد. PCAOB موسسات حسابرسی را که حسابرسی شرکت‌های سهامی عام را انجام نمی‌دهند، ولی در تهیه گزارش حسابرسی و عملیات بررسی آنها به موسسات حسابرسی دیگر کمک می‌کنند نیز مورد بررسی قرار می‌دهد. اهداف بازرسی PCAOB این است که حسابرسی‌های انجام شده از سوی موسسات حسابرسی به چه نحوی بوده است و اینکه اثر بخشی سیاست‌های کنترل کیفیت موسسات حسابرسی در انجام فرآیند‌های حسابرسی چگونه بوده است. موارد مورد بررسی سیستم کنترل کیفیت توسط PCAOB شامل بررسی ساختار و روش‌های اجرایی و عملیاتی موسسه حسابرسی، بررسی عملکرد شرکای موسسه، بررسی پذیرش و ادامه کار و بررسی روش‌های موسسه در نظارت بر عملیات حسابرسی است.
گزارش پیش‌نویس بازرسان PCAOB حاوی یافته‌ها پس از پایان بازرسی و دریافت نظرات، جهت بررسی به موسسه حسابرسی، دریافت پاسخ کتبی موسسه که ممکن است به‌عنوان قسمتی از گزارش نهایی بازرسی تلقی شود. ارسال گزارش و پاسخ موسسه به هیات PCAOB، بحث و تبادل‌نظر درباره گزارش و نهایی کردن آن، ارسال گزارش نهایی به موسسه حسابرسی وانتشار بخش عمومی گزارش در سایت PCAOB، نواقص و کمبود‌های مهم شامل اشتباه در اجرای فرآیند‌های مورد نیاز حسابرسی و اشتباهات ناشی از عدم رعایت استانداردها، درج توضیحات بازرسان و این موضوع که گزارش بازرسان معیاری برای امتیاز دهی موسسات نیست، درج روند بازرسی در مورد موسسات حسابرسی بزرگ، نقد بر فرآیند کنترل کیفیت موسسه، ذکر موارد لازم به ارتقا در فرآیند کنترل کیفیت موسسه، روش‌های موسسه در تضمین استقلال، اصول اخلاقی منعکس شده از سوی مدیریت موسسه و برنامه بازرسی داخلی موسسه، جزئیات بیشتر از نواقص حسابرسی که در بخش عمومی انعکاس یافته وارائه فرصت ۱۲ ماهه به موسسه جهت رفع موارد نقص مطرح شده به شکل مطلوب، ارائه برنامه مکتوب توسط موسسه، جهت اصلاح آن دسته از موارد کنترل کیفی که دارای اهمیت ویژه است، ظرف ۶۰ روز از تاریخ گزارش و ارسال به PCAOB، افشای موارد مندرج در بخش غیرعمومی در صورت عدم رفع نواقص.
در چارچوب نظارت حرفه‌ای فعلی جامعه برخی کاستی‌ها از جمله عدم صدور گزارش رسمی نسبت به کنترل کیفیت و بررسی رفع موارد عدم کارآیی توسط موسسه وجود دارد. از نظر IOSCO (هیات سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار، استاندارد‌گذار جهانی برای وضع مقررات برای اوراق بهادار) کمیته حسابرسی حمایت‌کننده و اشاعه‌دهنده کیفیت حسابرسی است و درمورد ارتباطات و مکاتبات با قانون‌گذاران و دیگر فعالان بازار، وجود موافقت نامه بین کمیته و حسابرس شامل انتظارات شفاف با توجه به ماهیت و روش ارتباط، دسترسی بی‌قیدو شرط به کمیته حسابرسی و رئیس توسط حسابرس، دعوت حسابرس به‌طور منظم به جلسات کمیته حسابرسی، گفت‌وگو درباره موضوعات موثر بر گزارشگری مالی حسابرسی و کیفیت حسابرسی، ملاقات با حسابرس بدون حضور مدیریت به‌طور منظم و مکرر و صحبت در موردموضوعات بحث‌برانگیز حسابرسی براساس جمع‌بندی مطالب برخی عوامل موثر بر کیفیت حسابرسی عبارتند از:
اخلاق حرفه‌ای، تشکل حرفه‌ای فراگیر، میزان دعوی حقوقی علیه موسسه، کسب رتبه مناسب در بررسی هم پیشگان، شهرت، استقلال توانایی، دانش ونحوه انتخاب حسابرس، تجربه‌کار با صاحبکار و شناخت صنعت، حق‌الزحمه، دوره‌های تصدی، اندازه، ساختار ودرآمد سالانه موسسه، فرآیند کنترل کیفیت در موسسه، تجربه صاحبکار، مراقبت حرفه‌ای، منابع انسانی، راهبردهای مدیریت ریسک حسابرسی، تقاضا برای کیفیت حسابرسی، مسوولیت حقوقی در قبال گزارش صادره، میزان حق‌الزحمه حسابرسی نخستین، قدمت موسسه، شیوه‌های آموزش، قوانین و مقررات با ثبات و جدی، وجود کمیته حسابرسی و تبادل‌نظر و گفت‌وگو با کمیته و حسابرس داخلی، تغییرات زود هنگام حسابرس یا ارتباط طولانی با صاحبکار.
باتوجه به موارد فوق به‌نظر می‌رسد امکان اجرایی شدن استاندارد کنترل کیفیت با توجه به ساختار و شرایط فعلی موسسات حسابرسی ضعیف باشد و لازم است موسسات هم از نظراندازه و هم از نظر فکری و رفتاری بزرگ شوند و اقدامات عملی جهت اصلاح ساختار کارکنان حرفه‌ای و تناسب کارکنان انجام پذیرد. ضمن اینکه دانش صاحب‌کاران نیز درخصوص حرفه و فواید حسابرسی و کیفیت حسابرسی افزایش یابد و حسابرسی جهت اطمینان بخشی و استفاده از اطلاعات درتصمیم‌گیری‌ها مورد استفاده قرار گیرد. البته اساس اخلاق حرفه‌ای است که در تشکل حرفه‌ای فراگیر شکل می‌گیرد و بنابراین لازم است یک تشکل حرفه‌ای فراگیرکه تمامی حسابداران را تحت پوشش قرار دهد، ایجاد شود. سایر مواردی که برای ارتقای کیفیت و نظارت حرفه‌ای لازم به‌نظر می‌رسد شامل موارد زیر است:
تدوین استانداردهای نظارت حرفه‌ای، استفاده از فناوری اطلاعات در حسابرسی، تعیین حق‌الزحمه مناسب جهت اجرایی شدن راهبردهای عملیاتی کنترل کیفیت درخصوص اختصاص منابع کافی برای بهبود، مستند‌سازی و پشتیبانی از سیاست‌ها و روش‌های کنترل کیفیت و پیش‌بینی رده‌های متناسب با نوع کار، اندازه صاحبکار، پیچیدگی حسابرسی، مدت زمان ماندگاری کارکنان در موسسه و... از چالش‌های موثر در کیفیت حسابرسی هستند.
طبق بند ۱۱ استاندارد کنترل کیفیت، ملاحظات تجاری نباید کیفیت کار را تحت‌تاثیر قرار دهد، اجرای این موضوع در شرایط فعلی کمی دشوار به‌نظر می‌رسد. تغییر در شیوه نظارت حرفه‌ای و حرکت به سمت رویکرد محتوایی به جای شکل بهبود وضعیت تیم‌های بررسی‌کننده و پیش‌بینی تخصص‌های مناسب در ترکیب تیم از جمله حسابدار رسمی، حقوقدان، مهندس صنایع، IT MAN و... امکان عضویت واحد‌های نظارت عمومی در کارگروه‌ها جهت اطمینان از شیوه‌های نظارت حرفه‌ای، آموزش تیم‌های بررسی‌کننده درخصوص نحوه کنترل کیفیت، اعلام رسمی نواقص و عدم کارآیی سیستم کنترل کیفیت و ارسال پرونده‌های حسابرسی به موسسات حسابرسی جهت رفع و اصلاح نواقص و کنترل رفع نواقص و عدم کارآیی در دوره بعدی، کنترل کیفیت و انتشار عمومی نواقص در صورت عدم توجه و رفع نواقص تعیین اولویت رسیدگی با موسساتی که دارای نواقص و عدم کارآیی بیشتر هستند، پیش‌بینی تنبیه‌های انضباطی درخصوص کارکنان در موارد عدم رعایت الزامات.
