«مزرعه گردشگری» چگونه ماندگاری کشاورزی را تضمین می‌کند؟
درآمد کشاورزان پس از جذب گردشگران
همچنین دو «نظام میراثی کشاورزی تولید انگور و فرآورده‌ها در دره جوزان ملایر» و «نظام زراعت سنتی زعفران مبتنی بر آبیاری قنات در گناباد» در سال ۲۰۱۸ از ایران نیز به ثبت جهانی این نظام در فائو رسیده است. در عین حال پروپوزال‌‌‌های دیگری را هم به این سازمان بین‌المللی ارسال کرده است. در میان سایر کشورها ژاپن و چین نسبت به دیگران موفق‌‌‌تر بوده و توانسته‌‌‌اند از این موضوع نیز در توسعه روستایی و گردشگری خود بهره بگیرند. علی کیانی‌‌‌راد رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصادکشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهادکشاورزی در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با اشاره به اینکه روستا بدون کشاورزی هویت ندارد و هر جا صحبت از روستا می‌‌‌کنیم به نوعی موضوع صحبت‌‌‌مان به کشاورزی هم مربوط می‌شود گفت: در هیچ جای دنیا روستایی نداریم که تنها کارکرد توریسم داشته باشد.
او معتقد است ما در کشورمان تعریف اشتباهی از کشاورزی از زمان کشف نفت تاکنون داشته‌‌‌ایم بر مبنای این تعریف کشاورزی به بهرهبرداری از آب و خاک برای تولید محصول کشاورزی مربوط می‌شود. رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصادکشاورزی و توسعه روستایی افزود: از نظر فائو کشاورزی یعنی استفاده از منابع پایه برای تولید محصولات کشاورزی و غذایی. علاوه بر این کشاورزی شامل داد و ستد، بازاریابی، فرآوری، بهداشت و سلامت غذا، استفاده بهینه و پایدار از منابع طبیعی و حتی نظام فرهنگی و اجتماعی می‌شود. چنانچه این تعریف را بپذیریم می‌توانیم گردشگری روستایی را در دل گردشگری کشاورزی بگنجانیم.
این عضو هیات علمی وزارت جهادکشاورزی با بیان این مطلب که ثبت یک نظام کشاورزی در جیاس به توسعه گردشگری روستایی و درآمد ساکنان روستا منجر می‌شود، ادامه داد: در ژاپن با ثبت نظام باغ‌‌‌های سیب ژاپن درآمد کشاورزان ۵ تا ۶ برابر شده در حالی که میزان مصرف آب آنها نیز کاهش یافته است. همچنین حفاظت از منابع طبیعی نیز شاهد رشد ۲۰ تا ۳۰درصدی بوده است. با ثبت در جیاس کشاورزان به جای گرفتن کارگر که باید برای آن هزینه پرداخت می‌کردند از گردشگران علاقه‌‌‌مند به توریسم کشاورزی کمک می‌گیرند. همچنین این گردشگران در بسته‌‌‌بندی محصول هم به کشاورزان کمک کرده و برای اقامت نیز از اقامتگاه‌‌‌های بوم‌‌‌گردی موجود در روستا استفاده می‌کنند که هر کدام از این عوامل ضمن کاهش هزینه‌های تولید، منابع درآمدی جدیدی هم برای کشاورزان ایجاد می‌کند. علاوه بر اینها در مواردی شاهد بوده‌‌‌ایم گردشگران در ورود سرمایه برای تکنولوژی‌‌‌های نوین کشاورزی نیز دست به اقدام زده‌‌‌اند.
کیانی‌‌‌راد به مورد چین به عنوان دیگر کشوری که دارای بیشترین نظامهای ثبتی در جیاس است اشاره کرد و گفت: در این روستاها گردشگران در هتل‌‌‌هایی که فرزندان روستاییان با بهره‌‌‌گیری از مصالح بومی ساخته‌‌‌اند ساکن میشوند. در مناطق و روستاهای ثبت شده حق تغییر کاربری زمین وجود ندارد و همچنین افرادی غیر از روستاییان بدون انجام کارهای رزرواسیون هتل یا اقامتگاه نمی‌توانند وارد روستا شوند. آنها ابتدا باید در سایت ثبت‌نام کنند و همین موضوع باعث می‌شود هر فعالیتی که در روستا انجام می‌شود از نظر دیگران واجد ارزش باشد.
رئیس موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصادکشاورزی وتوسعه روستایی افزود: اگر ما در ایران هم قرار است گردشگری کشاورزی و روستایی‌مان را توسعه دهیم چاره‌‌‌ای جز شناساندن نظامهای میراثی کشاورزی‌‌‌مان به دنیا نداریم. تنها در این حالت است که می‌توانیم از داشته‌‌‌هایمان حفاظت کرده و بهره‌‌‌وری‌‌‌مان را افزایش دهیم.
او در این باره که آیا این ثبت شدن ممکن نیست به گردشگری انبوه در این روستاها منجر شوند، عنوان کرد: در کشورهایی مانند اندونزی و ژاپن روستاهای هدف گردشگری قرنطینه هستند و بر اساس ظرفیت تعداد محدودی می‌توانند با سیستم رزرواسیون وارد روستا شوند. در این کشورها گردشگران در اتاق‌‌‌هایی که روستاییان در خانه‌‌‌شان تدارک دیده‌‌‌اند اقامت دارند.
یکی از چالش‌هایی که ما در گردشگری روستایی در کشورمان با آن مواجه بودیم به مساله وابستگی درآمد بخشی از روستا به توریسم بر می‌گردد. همین موضوع سبب شد با شیوع کرونا برخی از روستاییان با چالش جدی مواجه شوند. کیانی‌‌‌راد در این باره گفت: ما باید کشاورزی و روستا را با هم ببینیم. اگر یک روستایی منبع اصلی معیشت خود که کشاورزی است را رها کرده و به گردشگری بچسبد همین موضوع نشان می‌دهد قوانین ما ایراد دارد. متاسفانه اتفاقی که در کشور افتاده این است که برخی شروع به فروش زمین‌‌‌های کشاورزی خود کرده‌‌‌اند، این کار در مقابل توسعه پایدار که به معنای استفاده بهینه از زمین و آب است، قرار دارد. وظیفه بخش کشاورزی تامین امنیت غذایی است اما این بخش می‌تواند کارکردهای مختلفی داشته باشد که یکی از آنها توریسم است.
او اضافه کرد: متاسفانه ما گردشگری را در کشورمان روی توریسم روستایی و بوم‌‌‌گردی گذاشته‌‌‌ایم در حالی که اگر هدف ما گردشگری کشاورزی باشد توسعه روستایی و در نهایت بوم‌‌‌گردی هم اتفاق می‌‌‌افتد. در این شیوه گردشگری روستاییان غذای محلی برای شما سرو می‌کنند و می‌توانید محصولات و صنایع‌‌‌دستی بومی تهیه کنید. این عضو هیات علمی وزارت جهادکشاورزی با انتقاد از برخی رویه‌‌‌هایی که در بوم‌‌‌گردی وجود دارد گفت: شما در حال حاضر اگر به روستاهای هدف گردشگری در کویر بروید غذایی که به شما می‌دهند کمتر غذای محلی است به‌طور مثال برنج ، در حالی که برنج در این مناطق کشت نمی‌شود اما اگر همین سفر را به ژاپن یا چین بروید در هفته‌‌‌ای که در خانه روستایی هستید هر محصول یا غذایی که به شما می‌دهند در همان روستا و سایت کشت شده و تولید شده است. گردشگر اگر بخواهد غذای غیربومی بخورد این امکان در مناطق دیگر هم برایش فراهم است و گردشگری کشاورزی این مزیت را دارد که به ابعاد فرهنگی توجه بیشتری نشان می‌دهد. این مقام مسوول عنوان کرد: یکی از وظایفی که ما به عنوان یک موسسه پژوهشی دنبال آن هستیم گردشگری کشاورزی است. ما به جامعه محلی نظامهای ثبت شده کمک می‌‌‌کنیم تا برنامه عمل ضمیمه پروپوزال ثبت شده را اجرایی کنند.
با این حال این حرکت‌‌‌ها کفایت نمی‌‌‌کند و رسانه‌‌‌هایی مانند «دنیای‌اقتصاد» با توجه به تعداد مخاطبانی که دارند می‌توانند به افزایش آگاهی بخشی در این زمینه کمک کنند. او در عین حال با تاکید بر اینکه گردشگری کشاورزی مفهوم جدیدی است، افزود: گردشگری تاریخی یا فرهنگی دارای قدمت بالایی است در حالی که جیاس و گردشگری کشاورزی در سال ۲۰۰۲ مطرح شد و ۶۲ سایت در ۲۲ کشور تاکنون میراث‌های کشاورزی مهم جهانی خویش را در این نظام ثبت کرده‌‌‌اند. اگر ما بتوانیم بر نظام میراثی کشاورزی خود گردشگری را سوار کنیم هم حفاظت از منابع طبیعی، محیط‌‌‌زیست، تنوع زیستی، آداب و رسوم محلی را خواهیم داشت و هم به امنیت غذایی می‌‌‌رسیم در عین اینکه دانش بومی هم ترویج می‌شود. این مقام مسوول در این باره که چرا جشنواره‌‌‌هایی که در حال حاضر در روستاها برگزار می‌شود نتوانسته است فرهنگ محلی روستای برگزار کننده را جهانی کند، گفت: نظام کشاورزی میراث جهانی تنها بر جشنواره‌‌‌ها و آداب و رسوم متمرکز نشده است. جشنواره‌‌‌ای مانند برداشت انار یک جلوه فرهنگی از یک نظام کشاورزی میراثی است. به‌طور مثال اگر در منطقه‌ای که نظام تولید انار دارد، دانش بومی و نظام اجتماعی حول آن شکل گرفته، این نظام وجود نداشته باشد یعنی تولید انار و فرآورده‌های آن صورت نگیرد، در جشنواره محصول یا غذا چه چیزی را می‌‌‌خواهید نشان دهید؟ بی‌توجهی به سیستم و نظام میراثی کشاورزی باعث موفق نبودن این جشنواره‌‌‌ها شده است. فائو (سازمان خوار بار و کشاورزی ملل متحد) به جای توجه به یک مورد خاص به یک نظام توجه کرده و بر این اساس سیستم تولید، تنوع‌‌‌زیستی و بهرهبرداری از منابع پایه مانند آب و خاک جشنواره را مدنظر قرار می‌دهد. در حال حاضر فائو نظام جیاس را به نظام الگوی مصرف غذا وصل کرده و مشخص شده است در این نظام الگوی تنوع غذایی سالم‌‌‌تر است. او درباره اثرگذاری این نظام بر توزیع عادلانه درآمد در روستاها اضافه کرد: برداشت ابتدایی همه ما این است که زمانی روستایی از گردشگری منتفع می‌شود که بتواند اقامت را برای گردشگران مهیا کند. با این حال اقامت تنها بخشی از درآمد توریسم کشاورزی است. در دنیا زمانی که روستایی به عنوان روستای هدف گردشگری معرفی می‌شود توریست برای ورود به آن باید عوارض پرداخت کند. درآمد حاصل از این ورودی‌‌‌ها وارد روستا شده و تمام اهالی از آن منتفع میشوند. همچنین زنان روستایی می‌توانند صنایع دستی و دسترنج هنر میراثی وابسته به کشاورزی خود را بفروشند که همین موضوع یک تنوع معیشتی برایشان مهیا می‌کند. این پژوهشگر گفت: یادمان باشد تنها بخشی که می‌تواند ما را به توسعه روستایی برساند و از چالشی که در آن قرار گرفته‌‌‌ایم برهاند بخش کشاورزی و گردشگری کشاورزی است. ما باید سیستم و نظام کشاورزی از پیش از تولید تا مصرف‌کننده را در کنار محیط اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی شکل گرفته در روستا در نظر بگیریم. تنها در این صورت است که به توسعه پایدار دست پیدا می‌‌‌کنیم.
