تحول ساختاری فرش در دوران معاصر

جلب‌‌توجه اروپاییان موجب شد تا کشورهای دیگر نیز به فکر گسترش این هنر افتاده و رقیب ایران در عرصه جهانی برای ارائه فرش دستبافت شوند. ازجمله این رقبا، هند، ترکیه و چین بودند. دوران قاجار، دوره‌‌ای پرفرازونشیب با خوشی‌‌ها و ناخوشی‌‌های فراوان با پادشاهان لایق و نالایق برای اداره کشور پهناور ایران بود که قضایای زیادی را در دل خود جای‌‌داده است. این دوره، عصر روابط با غرب و تاثیرپذیری اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فکری از اروپا است. این تاثیرپذیری درزمینه فرش نیز راه پیداکرد؛ به‌طوری‌‌که در ابعاد، نقوش و شیوه بافت فرش‌‌های دوران قاجار تحولی عظیم پدید آمد. این تحولات عظیم موج استقبال غربیان ازجمله اروپاییان و آمریکاییان را در پی داشت. ایجاد نمایشگاه‌های بین‌‌المللی، صادرات فرش‌‌های دستباف ایرانی و به نمایش گذاشتن این هنر اصیل موجب شد تا فرش دستباف ایرانی، برای همگان نام‌‌آشنا شود.  یکی از مهم‌ترین تغییرات به‌وجود‌آمده در فرش‌‌های بافته‌‌شده در این دوره، بافت قالی‌‌های تصویری است.

 قالی‌‌های تصویری

در تعریف قالی‌‌های تصویری می‌‌توان گفت: آنها قالی‌‌هایی هستند که به‌‌جای پرداختن به نقوش رایج انتزاعی و تجریدی هنر فرش ایران، به تصاویر پرداخته‌‌اند و قالی‌باف به‌ویژه تصویر انسان را موضوع کار خویش قرار داده‌‌ است. قالی‌‌های تصویری دوران قاجار را می‌‌توان در چهار گروه اصلی تقسیم‌‌بندی کرد.

قالی‌‌های تصویری با موضوع ادبیات غنایی ازجمله داستان لیلی و مجنون، بهرام گور، خسرو و شیرین.

قالی‌‌های تصویری با موضوع حماسی ازجمله داستان‌های شاهنامه، سیاوش، رستم و سهراب، هفت‌‌خوان رستم و...

قالی‌‌های تصویری با موضوع شخصیت‌‌های اساطیری ازجمله جمشید، هوشنگ شاه، نادرشاه و... .

 قالی‌‌های تصویری با موضوع شخصیت‌‌های دینی و مذهبی ازجمله تمثال امامان.

موارد ذکرشده تنها بخشی از تصاویر بافته‌‌شده در فرش‌‌های دستباف دوره قاجار را نشان می‌دهد و برخی فرش‌‌ها با تصاویر غربیان حاضر در ایران، چهره مشاهیر، تصویر خیرین و بزرگان و افراد مشهور نیز وجود دارد. تغییر از سبک بافت گل و بوته‌ها و بته‌‌جقه‌های اصیل ایرانی به بافت چهره افراد یا تصاویر شاهنامه و ادبیات غنایی موجب تحول در سبک فرش‌‌های ایران شده است و افق‌‌های روشنی را روی صنعت فرش‌‌بافی ایران باز کرده است. قالی‌‌های تصویری، گروه نسبتا بزرگی از قالی‌‌های دوره قاجار را تشکیل می‌‌دهند که می‌‌توان تعداد قابل‌‌توجهی از آن را در موزه فرش ایران یافت. کرمان، کاشان و تبریز از مهم‌ترین مراکز بافت قالی در دوران قاجاریه به شمار می‌‌آمدند. 

مضامین پادشاهی، اروپایی و باستانی اغلب در کرمان و مضامین مذهبی و ادبی نیز در کاشان و تبریز بافته می‌‌شدند. تولید فرش در دوران پهلوی در خانه‌های روستایی و شهری ادامه پیدا کرد. از مهم‌ترین رویداد‌های این دوره، تاسیس شرکت فرش بود که موجب رونق صنعت فرش و افزایش صادرات آن  نیز شد. در این دوره ازنظر هنری، تغییر زیادی در بافت فرش‌‌ها به‌وجود نیامد؛ اما ازلحاظ افزایش صادرات و معرفی فرش‌‌های اصیل ایرانی به جهانیان، درهایی تازه باز شد. در این دوران هرکس بر اساس یادگیری این هنر از اجداد خود، به فرش‌‌بافی روی آورده بود و یکی از دلایل نامرغوب شدن فرش و کمرنگ شدن اصالت آن، همین مساله بوده است. تولید فرش در قرن چهاردهم از دیدگاه اشتغال‌‌زایی و تقاضای بازارهای جهانی هدف، موردتوجه بوده است؛ به‌طوری‌‌که پس از صنعت تولید و پالایش نفت، جزو مهم‌ترین صنایع ایران به شمار می‌‌رود.

صنعت فرش در دوران پهلوی، پس از جنگ جهانی اول رونق گرفته و صادرات در این زمان افزایش پیدا کرد؛ اما پس از سقوط ارزش سهام به‌دلیل بحران بزرگ آمریکا در سال ۱۹۲۹، سیر نزولی داشت. در این دوره، شهری همچون کرمان که در فرش‌بافی در رتبه دوم قرار داشت، به شهری صاحب‌‌نام در عرصه فرش‌‌بافی تبدیل شد. در سال۱۳۲۹ هجری قمری، حدود ۱۰هزار نفر در کرمان مشغول فرش‌‌بافی بوده‌‌اند که باعث دو برابر شدن محصولات کرمان و صادرات آن به نقاط دور و نزدیک می‌‌شد. حدود ۹۰درصد از فرش‌‌های بافته‌‌شده در کرمان به آمریکا صادر می‌‌شد.  ایرانی کردن موسسات غربی موجب کوتاه شدن دست غربیان از شرکت‌های فرش‌‌بافی ایرانی شد و شرکت سهامی فرش ایران نیز به ایرانیان واگذار شد.  این عمل موجب صادرات انحصاری فرش و درنتیجه افزایش کیفیت محصول و افزایش علاقه‌‌مندان به فرش شد.

بشری علیزاده