مدیریت صحیح د رآبیاری و مصرف بهینه آب
غلامرضا میسرجانی*
به عنوان مقدمه یادآور می‌شود پسته از خانواده Anacardiaceae و دارای تعداد زیادی جنس است که مهمترین جنس آن ، Pistacia می‌باشد. این گیاه بیشتر در مناطق نیمه گرمسیری یافت می‌شود.

جنس Pistacia دارای ۱۱ گونه است که سه گونه آن در ایران شناسایی شده و از یازده گونه ، تنها گونه P. vera یا پسته اهلی است که میوه‌هایش ارزش اقتصادی و خوراکی دارند و سایر گونه‌ها بیشتر به عنوان پایه، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
درخت پسته معمولی و یا پسته ایرانی پستاشیا ورا
(Pistacia vera) به شکل جنگل‌های انبوه در شمال شرقی ایران دیده می‌شود، لذا می‌توان گفت که اصل این جور پسته از ایران است. درخت پسته از ایران به سایر نقاط مخصوصا به سواحل دریای مدیترانه (جنوب اروپا و شمال آفریقا) رفته است.
محصول پسته در کشور ایران از جهت صادرات غیر نفتی بسیار حائز اهمیت بوده و این محصول سطح زیر کشتی بالغ بر ۳۷۵ هزار هکتار را به خود اختصاص داده است.
کشور ایران در محدوده اقلیم خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته و میزان متوسط بارندگی سالیانه در آن 250 میلیمتر معادل یک سوم میانگین بارندگی جهان می‌باشد، از طرفی میزان تبخیر از سطح آزاد آبها و خاکها در ایران هم برابر 2 متر و معادل سه برابر میانگین تبخیر در جهان است. نیاز آبی گیاهان نیز ارتباط مستقیم با میزان بارندگیها و تبخیر و تعرق داشته و با کاهش بارندگیها و افزایش تبخیر و تعرق گیاهی، نیاز آبی نیز افزایش می‌یابد.
همچنین کم شدن منابع آبی چه از لحاظ کمی و چه از لحاظ کیفی موجب شده است که استفاده از روش های آبیاری با راندمان با لاتر، نظر کارشناسان آبیاری و کاربران بخش آب و کشاورزی را بیش از پیش به خود اختصاص دهد. یکی از راهکارهای بالا بردن راندمان آبیاری، استفاده از روش‌های با آبیاری کمتر است، به طوری که با کاهش مصرف آب میزان عملکرد تغییر قابل توجهی نداشته باشد و حتی باعث بالا رفتن بازدهی تولید شود .با این توضیح متوجه می‌شویم که مصرف بهینه آب در این میان بسیار مهم است.
امروزه سودآوری این محصول نسبت به گذشته و صادرات آن به کشورهای مختلف ،پسته را در زمره محصولات استراتژیک قرار داده است.از طرفی تا چندی پیش که فروش این محصول از رونق بیشتری برخوردار بود، باغ داران وکشاورزان را به گسترش کشت و تولید بیشتر ترغیب می‌کرد و این موضوع باعث بالا رفتن میزان مصرف آب و پایین رفتن سطوح آب زیر زمینی در کشور شد. از طرفی، سا ل‌های خشک متمادی، معضل کم شدن آب را دو چندان ساخته است. هر چند در چند سال اخیر برای کنترل و بهینه کردن مصرف آب کشاورزی حمایت‌های بسیار خوبی هم صورت گرفته که تا حدودی باعث شده است کشاورزان سیستم‌های آبیاری تحت فشار و مدرن را بر گزینند.
در حال حاضر هم این حمایتها به بهترین وجه در قالب وامهای بلا عوض ۸۵ درصد و ۵۰ درصدکل هزینه اجرای طرح، از طرف صندوق‌های حمایت از بخش کشاورزی،پرداخت می‌شود.
بر این اساس باغداران با توجه به شرایط موجود بایستی با درک دشواری‌هایی که به واسطه کمبود آب درآینده گریبان‌گیر آنها می‌شود، هرچه سریعتر مراحل اجرای این طرح‌ها را شروع کنند و با توجه به مقدار آب و زمان آبیاری ، بهترین روش آن را با توجه به شرایط، تعیین و استفاده کنند.
گفتنی است فاکتورهایی که در انتخاب روش آبیاری باید مد نظر قرار گیرند، عبارتند از: خواص فیزیکی و شیمیایی خاک، یکنواختی، شیب زمین، خطر یخبندان، هزینه و میزان و وفور آب. که تمامی اینها در مرحله طراحی توسط شرکت‌های طراح و مجری انجام می‌شود.
همین طور لازم به ذکر است مدیریت خوب و صحیح در آبیاری نه تنها برتولید کمی و کیفی محصول اثر می‌گذارد، بلکه بر تغذیه درختان با مواد معدنی نیز موثر بوده و مسائل ناشی از آفات و بیماری‍ها را به حداقل رسانده و مبارزه با علف‍های هرز را نیز آسان‍تر می‌کند.
از طرف دیگر در مقایسه دو نوع سیستم آبیاری به شرح زیر میزان تفاوت مصرف را مشاهده می‌کنید:
در روشهای آبیاری سطحی مثل آبیاری نواری (کرتی) و آبیاری شیاری (جوی و پشته ای) میزان مصرف آب بالا بوده و راندمان مزرعه‌ای این روش ها بین 40 تا 50 درصد است.
حال آنکه در روش‌های آبیاری تحت فشار مثل روش آبیاری بابلر،‌ ‌آبیاری قطره‌ای یا سیستم دریپ و آبیاری با لوله‌های سفالین یا سیستم تراوا میزان مصرف، بسته به نوع روش کنترل شده و راندمان مزرعه‌ای این روش‌ها بین ۶۰ تا ۹۰ درصد است.


به طور کلی، آب مورد نیاز نهال پسته در روش غرقابی حدود ۴۰۰۰ متر مکعب در هکتار در سال برای نهال ۴ تا ۵ ساله خواهد بود، و برای آبیاری نهال یک ساله نیز همین میزان توصیه شده است و به علت این که گیاه پسته در سال اول، تازه به محل اصلی منتقل شده است و چندان توسعه ریشه‌ای ندارد پس نیاز واقعی آن بسیار کمتراز ۴ هزار متر مکعب است و حتی چیزی کمتر از یکهزار متر مکعب در هکتار در سال اول است که این میزان را فقط با روش سیستم‌های مدرن یا همان سیستم تحت فشار می‌توان به گیاه داد و با روش غرقابی این کار امکان پذیر نیست.

وقتی در میزان آب مورد نیاز درختان پسته برای روشهای مختلف آبیاری برحسب مترمکعب درهکتار درسال برای شرایط آب و هوایی مختلف که به شرح ذیل است دقت کنید، متوجه اهمیت سیسیتم‌های آبیاری مدرن می‌شویم:
آبیاری سطحی و غرقابی: ۹ هزار مترمکعب درهکتار در سال
آبیاری بابلـر: 7 هزار مترمکعب درهکتار در سال
آبیاری قطـره‌ای : ۵ هزار مترمکعب درهکتار در سال
توجه به این نکته حائز اهمیت است که حساس‌ترین دوره آبیاری درختان پسته در تیرماه و هنگام پرشدن مغز پسته و مهمترین آب برای خندان شدن دانه‌های پسته آخرین آب قبل از رسیدن کامل دانه ‌ها و برداشت محصول در اواخر مرداد و یا اوایل شهریورماه است. توجه به این نکته نیز ضرورت دارد که قبل از نقشه‌‌برداری و طراحی یک سیستم آبیاری مهمترین گزینه‌ای که باید بررسی شود تشخیص این موضوع است که آیا نوع آب موجود، مناسب سیستم قطره‌ای می باشد یا خیر که طبق جدول زیر تا حدودی می‌توان این تشخیص را انجام داد. یادآور می‌شود که انجام عملیات آبیاری مناسب، نیاز آبی گیاه را برطرف کرده، اثرات کمبود بارندگی‌ها (تبخیر و تعرق) را کاهش داده و حتی از بین می‌برد. بدیهی است که در اقلیم خشک حجم آبی که می‌بایست به مصرف گیاه برسد، زیاد بوده و نیاز به سرمایه‌گذاری های بیشتری نیز خواهد داشت. افزایش راندمان آبیاری در مسیر انتقال آب اراضی، توزیع یکنواخت آب در مزرعه و کاربرد صحیح و اصولی آب در خاک با انجام برنامه‌ریزی مناسب آبیاری در مزارع و باغات اگرچه با سرمایه‌گذاری اولیه اجرا می‌گردند، اما برگشت سرمایه کوتاه مدتی داشته و موجب پایداری کشاورزی در منطقه می شود.
* مدیر عامل گروه مهندسین درآب