در گفت‌وگوی «دنیای‌اقتصاد» با مسوولان سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیمی غذایی ایران مطرح شد
جهش تولید داخلی مکمل‌های رژیمی غذایی
توانمندی شرکت‌های تولیدی مکمل باعث شده بدون نیاز به مداخلات نهادهای نظارتی در بازار، محصولات قاچاق در بخش مکمل‌های ضروری و غذایی به‌شدت کاهش یابد؛ هر چند در بخش مکمل‌های ورزشی متاسفانه همچنان شاهد وجود کالاهای قاچاق و عرضه آن در فضاهای غیرتخصصی هستیم. به منظور بررسی ابعاد این ماجرا، در آخرین روز کاری سال گذشته به سراغ دکتر عباس کبریایی‌زاده رئیس سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیمی غذایی ایران و دکتر سیدمحمد ناصری دبیر این سندیکا رفتیم.
در آغاز گفت‌وگو، کبریایی‌زاده که عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و مدیر گروه اقتصاد و مدیریت دارو در این دانشگاه است، روزنامه «دنیای‌اقتصاد» و رسانه‌های وابسته را به لحاظ جهت‌گیری تحلیلی و دفاع از اقتصاد آزاد، قابل تقدیر دانست و تاکید کرد که در کلاس‌های درس خود در دانشگاه علوم پزشکی تهران، مطالعه این روزنامه را به دانشجویان خود توصیه می‌کند. گفتنی است کبریایی‌زاده علاوه بر ریاست بر سندیکا، در نهادهای علمی نیز مشارکت جدی دارد که می‌توان به چند دوره عضویت در هیات‌مدیره انجمن علمی داروسازان ایران اشاره کرد.
نیاز گروه‌های مختلف به مکمل‌ها
از کبریایی‌زاده پرسیدیم که چگونه صنایع تولید مکمل در ایران توانست در یک دهه، به موفقیت‌های بزرگ دست پیدا کند؟ در پاسخ گفت: تا اواسط دهه ۱۳۸۰، بازار مکمل‌ها، زیرشاخه‌ای از بازار دارو به شمار می‌آمد و کارخانه‌های بزرگ دارویی نظیر داروپخش، اسوه، مینو و...، در کنار تولیدات اصلی خود، برخی مکمل‌ها نظیر املاح آهن و مولتی ویتامین‌ها را نیز تولید می‌کردند. اما با آزادسازی واردات مکمل‌ها در اوایل دهه ۸۰، شاهد هجوم مکمل‌های خارجی به کشورمان بودیم که بازار مکاره‌ای را شکل داد. به‌عنوان نمونه مکمل‌هایی که تاثیر مفید و اثبات شده‌ای برای بدن نداشتند، به‌صورت وسیع وارد کشور شدند. در نشست‌ها و رایزنی‌هایی که شرکت‌های تولیدکننده داخلی با هم داشتند، بر ضرورت تقویت ساخت داخلی در زمینه مکمل‌های ضروری و سایر مکمل‌ها اتفاق نظر به وجود آمد. مصرف برخی مکمل‌ها مانند املاح آهن، مولتی ویتامین‌ها، ویتامین‌ها و املاح کلسیم، برای گروه‌های سنی و جنسی خاص، ضروری است. مثلا نوزادان برای تقویت استخوان‌بندی و تنظیم متابولیسم و کاتابولیسم، به ویتامین‌های محلول در چربی احتیاج دارند. زنان در دوره‌های پس از بلوغ، حاملگی و یائسگی به ویتامین‌ها و املاحی همچون آهن و منیزیم احتیاج دارند. بدن سالمندان نیز به کلسیم احتیاج دارد. ولی برخی مکمل‌ها نیاز ضروری نیستند و صرفا نشاط و شادابی را افزایش می‌دهند.
کارخانه‌های داخلی از چند دهه قبل در زمینه تولید محصولاتی نظیر قطره‌های A+D، مولتی ویتامین و آهن و قرص‌های آهن و اسید فولیک فعال بودند و وزارت بهداشت برخی از این تولیدات را به رایگان در خانه‌های بهداشت توزیع می‌کرد. اما با شروع سیاست واردات مکمل‌ها، انواع مکمل‌ها به سبد مصرف مردم وارد شد. در سال ۸۷ مسوولان بهداشتی و کارخانه‌های داروسازی به این نتیجه رسیدند که واردات زیاد و بی برنامه مکمل‌ها، تراز تجاری کشور را به هم می‌زند و تهدیدی جدی برای شرکت‌های دارویی به‌شمار می‌آید. لذا تولیدکنندگان با تاسیس سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیمی غذایی ایران در زمستان ۸۷، درصدد برآمدند تا سهم تولید داخلی در بازار مصرف را افزایش دهند. در آن زمان ۲۵ شرکت ایرانی در زمینه تولید مکمل فعال بودند.
حمایت از تولید رقابت‌پذیر
موسسان سندیکا بر خلاف بسیاری از فعالان اقتصادی که تصور می‌کنند برای رشد خود باید به انحصارطلبی روی بیاورند، تقویت کیفیت و ارتقای توان ساخت داخلی را سیاست کاری خود قرار دادند و به واقع در این زمینه تلاش کردند. دکترکبریایی‌زاده در این خصوص می‌گوید: معتقد بودیم که در شرایط غیررقابتی، رشد و توسعه‌ای ایجاد نخواهد شد. به همین دلیل توان خود را بر رفع موانع تولید و مشاوره به اعضا برای ارائه پاسخ‌های مناسب به نیاز بازار متمرکز کردیم. اعضا را به تولید مکمل‌های تغذیه‌ای و مکمل‌های بهبود زندگی که شادابی و حس بهتر را ایجاد می‌کنند تشویق کردیم. متوجه شدیم که در تولید محصول، بهتر از اغلب رقبای خارجی هستیم ولی نمونه‌های خارجی از نظر ظاهری، بسته بندی، رایحه و طعم، جذابیت بیشتری برای مشتری داشت. این درحالی بود که بخش مهمی از مکمل‌های وارداتی، به‌رغم ظاهر جذاب، ماده موثره کمتر از استاندارد داشتند. مثلا حداقل آهن در قطره ویژه اطفال بین ۵/ ۷ تا ۱۵ میلی گرم آهن خالص است ولی میزان ماده موثره در برخی محصولات وارداتی حتی از این مقدار نیز کمتر بود. درخصوص برخی دیگر از مواد موثره نیز همین شرایط وجود داشت.
کبریایی‌زاده ادامه داد: در سال ۸۷ که سندیکا تاسیس شد، بررسی ما نشان می‌داد ۸۰ درصد بازار مکمل کشور در اختیار فرآورده‌های وارداتی است. هر چند بخشی از این مکمل‌ها، جزو مکمل‌های ضروری نبودند، ولی به هر حال در بازار تقاضای خرید داشت و بهتر بود که این گردش مالی را جذب صنایع داخلی کنیم. به همین دلیل به اعضای خود توصیه کردیم علاوه بر استانداردهای فنی، به سایر عوامل کیفی نظیر طعم و بسته‌بندی تولیدات خود نیز توجه ویژه داشته باشند تا بتوانیم سهم خود از بازار را افزایش دهیم و بنابراین تولید انواع فرآورده‌های مکمل، ازجمله مکمل‌های تامین‌کننده ویتامین و املاح موردنیاز بدن، مکمل‌های ارتقادهنده سیستم ایمنی بدن و مکمل‌های کمک‌کننده به افزایش نشاط و شادابی در دستور کار قرار گرفت.
به گفته رئیس سندیکا، برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته به خوبی جواب داد و تولیدکنندگان داخلی توانستند با بهبود شیوه‌های تولید به‌ویژه تنوع بخشی به محصولات، سهم خود را از ۲۰ درصد به ۹۰ درصد بازار مصرف مکمل‌ها در کشور برسانند. الان برای تولید هر مکمل چندین تولیدکننده با هم رقابت می‌کنند و همگی استانداردهای علمی و فنی را به خوبی رعایت می‌کنند. این سهم بازار، محصول فعالیت ۸۷ شرکت تولیدکننده دارای خط تولید (کارخانه) و بیش از ۱۳۰ شرکتی است که با قراردادهای تولید مشارکتی، به‌عنوان محصول تولید داخل برند ایرانی یا بعضا تحت لیسانس برندهای خارجی فعال هستند. همچنین پیش‌بینی می‌شود که با توجه به راه‌اندازی خطوط تولید جدید، تا پایان سال ۱۴۰۰ شاهد فعالیت بیش از ۱۰۰ کارخانه تولید مکمل در ایران باشیم.
وی این دستاورد را محصول محیط همدل و تعامل مثبت اعضای سندیکا دانست که می‌توان از تعبیر همبالی استفاده کرد. او سندیکای تولیدکنندگان مکمل را یکی از همگراترین تشکل‌های حرفه‌ای کشور دانست که شاخص‌های حکمرانی خوب در آن به خوبی تحقق یافته است. کبریایی‌زاده شفافیت عملکرد و پرهیز سندیکا از رانت و امتیازهای ویژه را یکی از دلایل موفقیت سندیکا و اعضای آن دانست.
رئیس سندیکای تولیدکنندگان مکمل‌های رژیمی غذایی ایران خلاقیت و نوآوری و تنوع فرمولاسیون تولید در شرکت‌های عضو را از عوامل افزایش ساخت داخل و رضایتمندی جامعه مصرف‌کننده دانست. به گفته وی، کیفیت تولیدات داخلی نه تنها کمتر از نمونه‌های خارجی نیست، بلکه به دلیل سختگیری‌های سازمان غذا و دارو در حوزه تولید و نیز نظارت‌های سندیکا بر برخی فعالیت‌های شرکت‌ها کیفیت محصولات تولیدی اعضا، امکان رقابت با نمونه‌های خارجی را دارد.
کبریایی‌زاده ادامه داد: با توجه به دستاوردهای ارزشمندی که در ارتقای کیفیت ساخت داخلی داشتیم، اولویت فعلی ما تشویق شرکت‌های عضو به حضور در بازارهای صادراتی است. در این زمینه سندیکا بر تسهیلگری و رفع مشکلات مسیر صادرات تمرکز دارد که مهم‌ترین آنها، مشکلات بانکی است. می‌کوشیم با کمک بانک مرکزی این ارتباط را برقرار کنیم. فرصت حضور در بازارهای خارجی دور و نزدیک فراهم شده است و از نظر کیفیت تولید و زیرساخت‌ها، فضای مناسبی برای جهش صادراتی وجود دارد. امیدواریم با تلاش شرکت‌ها و حمایت دولت، این هدف به خوبی تحقق یابد.
نقش آمار در تصمیم‌های بهینه
در ادامه این گفت‌وگو، خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» از کمبود اطلاعات و آمار بین‌المللی درخصوص بازار مکمل‌ها صحبت کرده و اینکه آمارنامه جهانی جامعی وجود ندارد. سوال ما این بود که در چنین فضایی، برنامه ریزی مطلوب، چگونه میسر خواهد بود؟ کبریایی‌زاده گفت: به‌رغم محدودیت‌های بین‌المللی، در ایران وضعیت بهتری داریم. سندیکا از سال ۱۳۹۵ درحال تهیه آمارنامه تولید است. وزارت بهداشت اختیار این کار را به سندیکا داده و شرکت‌های عضو مکلفند میزان تولید خود را در پایان هر فصل به سندیکا گزارش دهند. سندیکا نیز این اطلاعات را به‌صورت برخط و از طریق سایت رسمی خود، در اختیار عموم ذی‌نفعان قرار می‌دهد.
سیدمحمد ناصری دبیر سندیکا نیز در این خصوص گفت: دانشجویان، متقاضیان سرمایه‌گذاری، بانک‌ها، سرمایه‌گذاران خارجی و سایر علاقه‌مندان می‌توانند به اتکای آمار منتشر شده توسط سندیکا، نیازهای اطلاعات و آمار خود را به‌خوبی برآورده کنند. آمارنامه ۵ ساله در دست تدوین است و هر سال نیز در دونوبت آمار را به‌صورت تجمیع شده منتشر می‌کنیم که این اطلاعات، گاهی به شکل آمار ۶ ماهه و یک‌ساله و برخی سالها نیز ۹ ماهه و یک‌ساله ارائه می‌شود. با این حال متاسفانه آمار رسمی از واردات مکمل‌ها منتشر نمی‌شود. این درحالی است که مکاتبه‌های متعددی با وزارت بهداشت داشته‌ایم که تا کنون نتیجه مطلوبی نداشته است. ناچار حجم واردات را از طریق برآورد و سنجش‌های مقایسه‌ای با اطلاعات کلی مربوط به سایت گمرک تخمین می‌زنیم. انتظار می‌رود در این زمینه مدیران سازمان غذا و دارو جدی‌تر وارد عمل شده و معضل عدم شفافیت آمار در این بخش، حل‌وفصل شود.
نقش آمار در هدایت بهینه سرمایه
ناصری افزود: اطلاعات و آمار می‌تواند بستر مناسبی برای رقابت سالم و ارتقای بهره‌وری در مدیریت منابع باشد و راه را برای اتخاذ تصمیم‌های بهینه برای تعیین اهداف بلندمدت کشوری در این زمینه و بهبود شرایط برای سرمایه‌گذاری در این بخش از صنعت فراهم کند.
وی در عین حال یکی از مشکلات آمارنامه مکمل‌ها را عدم انجام راستی‌آزمایی دانست و از مسوولان سازمان غذا و دارو خواست که با مبادله اطلاعات خود با سندیکا، دقت آمارنامه را افزایش دهند. اکنون حدود ۲۰۰ عضو تولیدکننده در سندیکا شناسایی شده‌اند که ۶۵ درصد آنها در تهیه آمارنامه مشارکت می‌کنند. همراهی بیشتر وزارت بهداشت و سندیکا می‌تواند خطای آمارنامه را به زیر ۵ درصد کاهش دهد. در غیر این صورت بخشی از سرمایه‌ها و منابع کشور قربانی تصمیم‌های نادرست مبتنی بر کمبود اطلاعات مستند خواهد شد.
توقف قاچاق با تقویت تولید
ناصری درخصوص وضعیت قاچاق مکمل‌ها گفت: سال ۱۳۸۰ که در وزارت بهداشت خدمت می‌کردم، توزیع و عرضه محصولات قاچاق اعم از دارو و مکمل‌ها در کشور زیاد بود و مکمل‌های قاچاق، حتی در داروخانه‌ها نیز عرضه می‌شد. آن زمان کالاهای وارداتی قیمت جذابی داشتند ولی الان با توجه به توانمندتر شدن تولیدکنندگان داخلی، شاهد قیمت مناسب و دسترسی ساده به محصولات ساخت داخل هستیم و قاچاق اکثر مکمل‌ها، به‌شدت کاهش یافته است. مثلا زمانی کپسول نرم ویتامین E بالاترین رتبه قاچاق را داشت ولی الان بیش از ۱۰ تولیدکننده برای این محصول در کشور وجود دارد.
ناصری افزود: به‌رغم کاهش قاچاق مکمل‌ها، متاسفانه در بخش مکمل‌های ورزشی همچنان شاهد وفور کالای قاچاق یا کالای داخلی تقلبی با مارک خارجی هستیم. در شبکه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام می‌توان حجم بالای تبلیغ این کالاهای غیرقانونی را مشاهده کرد. در خیابان ناصرخسرو و برخی باشگاه‌های ورزشی نیز شاهد فروش آشکار کالای قاچاق یا تقلبی هستیم. درحالی‌که کالای مشابه داخلی با کیفیت تضمین شده و قیمت مناسب در دسترس است. درخصوص این گروه از محصولات شاید علت این است که خاستگاه مکمل‌های ورزشی، در آمریکا، کانادا و برخی کشورهای اروپای شرقی است و طی چند دهه، مکمل‌های ورزشی از این کشورها به‌صورت رسمی و غیررسمی به ایران وارد می‌شده و عملا این روند منجر به تقویت تفکر نادرست بالاتر بودن کیفیت محصولات خارجی شده است. درحال‌حاضر۱۴ تولیدکننده مکمل‌های ورزشی در کشور فعال شده‌اند که می‌توانند کل نیاز کشور به‌ویژه اقلام پرمصرف را تامین کنند؛ اما به‌دلیل تصور برخی مصرف‌کننده‌ها که کالای خارجی بهتر است، مکمل‌های قاچاق و تقلبی از مجاری غیرمجاز نظیر کانال‌های اینستاگرام، باشگاه‌های ورزشی و حتی صندوق عقب ماشین برخی مربیان ورزشی فروخته می‌شود. از مسوولان وزارت ورزش و فدراسیون‌ها و نیز همکارانمان در سازمان غذا و دارو مکررا خواسته‌ایم که در این زمینه، جلوی تخلف‌ها را بگیرند. چون صرف‌نظر از زیان‌های اقتصادی این نوع تجارت سیاه، سلامت مصرف‌کنندگان هم در معرض خطر است و ممکن است با مصرف مکمل نامناسب یا مصرف خارج از قاعده، عوارض متعددی برای جوانان کشور ایجاد شود.
