گزارش نشست نقد و بررسی«اطلس تاریخ بنادر دریانوردی ایران»
کتابی برای وحدت ملی
دکتر رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران که تدوین اطلس جامع در زمینه شیعه را در کارنامه پربار پژوهشی خود دارد، با اشاره به این تجربه گفت: «بنابه تجربه خود در تدوین اطلس شیعه، چنین کاری را خطیر و مهم می‌دانم و می‌توان نویسندگان کتاب را الگویی سرآمد در نظام آموزش عالی برشمرد.» وی در ادامه با تجلیل از شخصیت علمی مؤلفان به سوابق دکتر محمدباقر وثوقی در زمینه مطالعات خلیج فارس اشاره کرد و کتاب را از آن جهت که محصول پژوهشی تخصصی است قابل‌توجه دانست. جعفریان در این رابطه گفت: «دکتر وثوقی به‌عنوان شخصیت علمی والا، حجتی برای شناخت خلیج فارس هستند. این کتاب منبعی مناسب برای مخاطبان عام است و اهمیت این اثر زمانی بیشتر بر ما آشکار خواهد شد که بدانیم در زمینه اطلس تاکنون بسیار ضعیف کار کرده‌ایم و این کتاب فتح باب قدرتمندی در این زمینه خواهد بود.»
دکتر محمدرضا سحاب که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین کارتوگراف‌های کشور شناخته می‌شود و دو نسل پیش از وی نیز دارای همین تخصص بودند، در این پروژه به‌عنوان مشاور حضور داشته است. وی ضمن ستایش آثاری از این دست به‌عنوان پروژه‌های ملی به منظور تدوین اطلس‌های کارآمد جهت استفاده پژوهشگران، کیفیت این اثر را مطلوب دانست و کار کارتوگرافی و فارسی‌سازی نقشه‌ها طی این مطالعات را نوآورانه عنوان کرد و آن را دستاوردی منحصربه‌فرد و الگویی موفق در تاریخ پژوهی برشمرد.
دکتر نصرالله صالحی محقق و سندپژوه و عضو هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان در ادامه به‌عنوان سومین متخصص در مورد این کتاب سه جلدی اظهار نظر کرد. وی این کتاب را فصلی نوین در تاریخ‌نگاری لقب داد. به اعتقاد دکتر صالحی «نباید برخلاف همیشه این اطلس به کتابی برای کتابخانه‌ها مبدل شود و صرفا از آن به‌عنوان کتابی مرجع بهره‌برداری شود بلکه باید نسخه‌ای کوتاه‌شده و فشرده از آن به چاپ برسد تا برای استادان و دانشجویان قابل‌استفاده باشد و منبعی برای واحد درسی تاریخ بنادر قرار بگیرد.» این پژوهشگر نیز نکته قابل توجه کتاب را فارسی‌سازی نقشه‌ها دانست که بر خلاف استفاده‌هایی که در گذشته در پژوهش‌های تاریخی از نقشه صورت گرفته دارای زیبایی بصری و کارآمدی بیشتری برای مخاطبان است. وی در پایان کار مطالعاتی صورت گرفته توسط دو استاد و دانشجویان آنها را حرفه‌ای و گرانبها ارزیابی کرد. وی همچنین انجام کار میدانی و کار گروهی را دو ویژگی برجسته در تالیف این کتاب دانست و درج نام و تخصص همه افراد و دانشجویانی را که در تالیف این اثر همکاری کرده‌اند ستود.
پس از سخنرانی صاحب‌نظران در رابطه با محتوای کتاب نوبت به نویسندگان اثر رسید تا نوشته خود را مورد ارزیابی قرار دهند و آن را به مخاطبان معرفی کنند. در ابتدا دکتر وثوقی ضمن تشکر از دکتر صفت‌گل به‌عنوان همکار خود در این اثر به دشواری‌هایی که در تدوین این اثر پیش روی خود داشتند اشاره کرد و کار روی حوزه خلیج فارس را نسبت به مطالعه در باب دریای خزر آسان‌تر ارزیابی کرد و از آنجا که کار خودش در این اثر عمدتا حول محور خلیج فارس بوده است، پژوهش‌های دکتر صفت‌گل در رابطه با دریای خزر را قابل توجه و بی‌نظیر دانست. این استاد تاریخ دانشگاه تهران در ادامه به کمبود منابع به‌ویژه در دوره تاریخ باستان اشاره کرد و گفت: «برای جبران آن از دانشجویان باستان‌شناسی بهره بردیم تا با تحقیقات میدانی خود راهی پیش پای ما بگذارند.» وی اضافه کرد «در سفرهای تحقیقاتی خودمان به جنوب و شمال هم از دانشجویان بومی در رشته‌های تاریخ، زبان‌شناسی، جامعه‌شناسی و باستان‌شناسی استفاده می‌کردیم.»
وثوقی با توجه به مطالعات خود در رابطه با خلیج فارس به تلاش‌های کشورهای حاشیه آن اشاره کرد و گفت: «کشورهای جنوبی خلیج فارس، روی این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند و سه مجله با نام جعلی در این زمینه فعالیت می‌کند بنابراین یافتن اسنادی درباره تمدن‌های هزاره دوم و اول در این منطقه جغرافیایی، کار آسان‌تری بود. با این حال، در بخش سواحل شمالی که ما هستیم، کار باستان‌شناسی انجام نشده و منابع تاریخی در این حوزه بسیار اندک است... امارات متحده عربی اگرچه بافت تاریخی و باستانی زیادی ندارد اما ۷۲۰ مقاله ISI درباره تاریخ شهر دبی تهیه شده است درحالی که ما هرگز درباره بوشهر، هرمز، کیش، قشم و جاهای دیگر کار علمی جامع نکرده‌ایم.» وثوقی در ادامه تالیف این اثر را تلاشی برای جبران کاستی‌هایی از این دست توصیف کرد.
این استاد دانشگاه در ادامه به ذکر خاطراتی در رابطه با زمانی که در مناطق بندری به کار میدانی مشغول بودند پرداخت تا نشان دهد تحقیقات صورت گرفته علاوه بر برآیند علمی که داشته است، در حفظ میراث ملی و کمک به مردم منطقه نیز تاثیرگذار بوده است. وی از جمله به سفری که به بندر جاسک داشتند اشاره کرد و گفت در این سفر «وقتی علاقه مردم به یک فانوس قدیمی مربوط به دوره قاجار را دیدیم، با سازمان بنادر و دریانوردی مکاتبه کردیم و با همکاری این سازمان و میراث فرهنگی، فانوس بازسازی و پارک زیبایی نیز در آنجا احداث شد.» دکتر منصور صفت گل آخرین سخنران این جلسه، به‌عنوان یکی از نویسندگان این اثر به‌صورت کوتاه به نکاتی در این رابطه اشاره کرد. وی کتاب را اثری مبتنی بر تلاش به منظور حفظ وحدت سرزمینی دانست و این امر را علت عدم جدا‌سازی فصول مربوط به دریاهای جنوب و دریای مازندران بر اساس حوزه جغرافیایی بیان کرد.
وی افزود: «ما کوشیدیم جهان ایرانی و دریاهای ایرانی را به‌صورت یک جا در یک اطلس بررسی کنیم به این ترتیب، مباحثی مانند «کریدور جنوب - شمال» به‌عنوان یک عامل اتصال دریایی ایران از دریای مازندران به خلیج فارس و دریای عمان و به‌عنوان برنامه دریایی ایران از دوره باستان مطرح شده است، یعنی ما در این اطلس نشان داده‌ایم که دولت‌های ایران از دوره باستان تا امروز، همیشه کوشیده‌اند جنوب را به شمال وصل کنند... در این اطلس نشان داده شده که چگونه حیات اقتصادی بندرهای شمال ایران از قرن‌ها پیش به جنوب ایران مربوط بوده است، یعنی اگر روناس دریای مازندران را در دوره صفویه از «شماخی» بار می‌زدند و به «بندرعباس و هرمز» می‌بردند و از آنجا صادر می‌کردند، به این معناست که معیشت شمال ایران با فعالیت در دریاهای جنوب ایران ارتباط داشت و برعکس، کالاهایی هم بود که در جنوب ایران تولید و به شمال ارسال می‌شد.»
دکتر صفت‌گل در توضیح این موضوع که چرا در این اثر از هر دو نام دریای خزر و دریای مازندران استفاده شده است، گفت: «نام‌گذاری دریای مازندران یا خزر، «یک مناقشه پنهان و زیرپوستی» دارد، ما از یکسو با مصوبه رسمی برای کاربرد نام این دریا در مکاتبات دیپلماتیک ایران مواجه هستیم و از طرف دیگر هم با سلیقه‌های محلی و بومی در این رابطه روبه‌رو شده‌ایم و در نهایت تصمیم گرفتیم از هر دو نام استفاده کنیم، ضمن آنکه در منابع تاریخی نیز نام‌های فراوانی برای این دریا ذکر شده است که دریای قزوین، کاسپین، خزر و مازندران از آن جمله است.» وی در پایان با اشاره به استقبالی که تاکنون از این کتاب شده است، خبر از چاپ دوم این اثر با ویرایش جدید داد. برنامه با تجلیل و اهدای جوایزی به نویسندگان خاتمه یافت.
آمایش سرزمینی و تاریخی بنادر و دریانوردی ایران
دنیای اقتصاد: در سال‌های اخیر پژوهش‌های تاریخی مسیری به سمت تخصصی شدن و مطالعات خرد را طی کرده است. مطالعه در زمینه تاریخ شفاهی، تاریخ محلی، تاریخ اجتماعی، اقتصادی و... جای تاریخ‌نگاری سنتی مبتنی بر سیاست به‌طور کلی و تاریخ خاندانی به‌طور اخص در ایران را گرفته است. به این ترتیب شاهد شکل‌گیری پژوهش‌هایی هستیم که فراتر از روایت‌های معمول که عمدتا ساخته منابع دست اول و تاریخ‌نگاری درباری است، مواد خام آنها برگرفته از مطالعات اسنادی است. به این ترتیب خوانش متفاوتی از تاریخ در حال شکل‌گیری است. نکته دیگر آنکه تمرکز مطالعاتی در پژوهش‌های تاریخی از دولت و موضوعات مرتبط با آن فاصله گرفته است. به عبارت دیگر، تعدد سازمان‌ها و نهادهای نوین و درخواست این مجموعه‌ها برای استفاده از تاریخ برای کسب هویت، سبب شده تا مدل‌های جدیدی در نگارش تاریخ ایجاد شود.
سازمان‌های مختلف دولتی و غیر دولتی در سال‌های اخیر به ضرورت وجود پیشینه تاریخی در فعالیت‌های خود پی برده‌اند و این امر موجب نزدیکی ارگان‌های مختلف با گروه‌های تاریخ در دانشگاه‌ها شده است. کتاب «اطلس تاریخ بنادر دریا نوردی ایران» محصول این دست همکاری‌ها است. این کتاب در نتیجه کار مشترک «مرکز بررسی‌ها و مطالعات راهبردی سازمان بنادر و دریانوردی» با «دانشگاه تهران» است. این اثر پژوهشی مشترک از دو استاد تمام دانشگاه تهران است. محمدباقر وثوقی و منصور صفت‌گل دو استادی هستند که با به ثمر رساندن این پژوهش تاریخ دریانوردی ایران را به‌صورتی مدون ارائه داده‌اند. هرچند پیش از این نیز آثاری در این رابطه وجود داشته است اما این اثر تلاشی است تا ضمن پژوهشی جامع در این رابطه، اسناد موجود در این زمینه با دقت بیشتری مورد مطالعه قرار گیرد. کتاب در سه جلد تنظیم شده و شامل ۱۲ فصل است و بنادر ایران را از سپیده‌دم تاریخ تا دوره انقلاب اسلامی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. در این اطلس آمایش تاریخی بنادر و جزایر ایران و معرفی سهم ایرانیان در تولید و توسعه دانش دریایی و فنون دریانوردی بر اساس منابع، اسناد و مدارک تاریخی موجود در آرشیوهای داخلی و خارجی نیز انجام شده است.
به این ترتیب، برای نخستین بار در ایران، مسائل مربوط به بنادر و دریانوردی در دو حوزه دریایی شمال و جنوب در یک اثر مستقل و با رویکردی ملی و فراگیر مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است. محمود صابری معاون بنادر و دریانوردی هرمزگان هدف از انتشار این کتاب را ارائه تحقیقی فراگیر و بین رشته‌ای با محوریت «آمایش سرزمینی و تاریخی بنادر و دریانوردی ایران» در حوزه‌های جغرافیای دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان و در دوره زمانی پنج هزار ساله از هزاره سوم پیش از میلاد تا سال ۱۳۹۵ خورشیدی، شناسایی و معرفی تمام توانمندی‌های دریایی ایران» دانسته است. در اطلس تلاش شده تا به تمامی پرسش‌های تاریخی در رابطه با روند توسعه تاریخی بنادر و دریانوردی ایران پاسخ داده شود. منابع عمده این پژوهش شامل حدود ۶ هزار سند دریایی موجود در آرشیوهای معتبر از جمله آرشیو موزه‌های روسیه، چین، بریتانیا، هلند و پرتغال است و نویسندگان تنها به ارائه داده‌های خام در این زمینه اکتفا نکرده‌اند، بلکه تحلیل و ارزیابی تحولات داخلی، منطقه‌ای و جهانی در پهنه آبی کشور (دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان) در قالب پژوهشی بین‌رشته‌ای، شناسایی و معرفی فنون بومی دریایی و دانش بومی دریانوردی از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد این اثر است که می‌توان آن را مورد استناد برای ثبت جهانی میراث معنوی دریانوردی ایران قرار داد.
به علاوه مسأله «تداوم تاریخی حاکمیت ملی ایران بر جزایر خلیج فارس» بر اساس یک روند کرونولوژیک تاریخی مورد بررسی قرار گرفته و اسناد و مدارک تاریخی «تداوم حاکمیت ایران بر جزایر خلیج فارس» از آرشیوهای داخلی و خارجی معرفی و شناسایی شده و در این تحقیق به کار گرفته شده است. همچنین تلاش شده تا روند تحولات تاریخی بنادر و جزایر ایرانی، آبادی‌ها و شهرهای پس کرانه‌ای و «جابه‌جایی مسیرها و ایستگاه‌های پس کرانه‌ای» و تأثیر جابه‌جایی مسیرها بر رونق یا افول این شهرها در یک روند تاریخی چند هزار ساله مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. یادآور می‌شود که این کتاب در سی و پنجمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران و نیز بیست و پنجمین دوره جایزه جهانی کتاب سال طی مراسمی که در تالار وحدت با حضور رئیس‌جمهور برگزار شد، به‌عنوان کتاب سال در حوزه تاریخ و جغرافیا انتخاب شد.
ارسال نظر