زلزله تبریز و حمله افغان‌ها

طی هزار سال گذشته حدود ۱۲ زلزله شدید در شهر تبریز رخ داده است. یکی از بزرگ‌ترین این زمین‌لرزه‌ها ششم اردیبهشت سال ۱۱۰۰ ه.ش ( ۲۶ آوریل ۱۷۲۱) روی داد. این زمین‌لرزه تبریز را ویران کرد و موجب مرگ بیش از یکصدهزار تن از اهالی شهر و روستاهای مجاور آن شد. در یکی از اسناد موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره این زلزله آمده است: «از غرایب زلزله تبریز آنکه در سنه ۱۱۳۳ اودئیل (سال گاو) در بیست و هشتم شهر جمادی‌الثانی روز دوشنبه، دو ساعت و نیم از روز گذشته، زلزله عظیمی شد که تبریز بالکل منهدم گردید که دیگر عمارت نماند. در آن وقت قریب به چهل و پنجاه هزار خانه خراب شده بود، سوای مساجد و رباط و حمام و بازار. تخمینا به‌قول تبریزیان، شصت هزار کس فوت شده بود، سوای مردم غریب که از تمامی ممالک محروسه در آنجا آمده بود و از ایشان در بازار و حمام قریب به چهل هزار کس فانی شده که مجموع صد هزار کس باشد.

میرزا محمدحسن زنوزی در سال ۱۲۱۶ هجری در کتاب «ریاض‌الجنه» درباره این زمین‌لرزه می‌نویسد: کاتب‌الحروف گوید که سه سال پیش از استیلای رومیه (ترکان عثمانی) به دارالسلطنه تبریز، زلزله عظیم در تبریز اتفاق افتاد و جمع کثیر از ذکور و اناث هلاک شدند و به اکثر ابنیه عالیه از مساجد و مدارس و مقابر شکست فاحش و ظاهر راه یافت، نهایت بالمره منهدم نگردید. «اوژن فلاندن» نیز پس از سفر به ایران طی سال‌های ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱، این زمین‌لرزه را چنین وصف کرده است: زلزله سال ۱۷۲۱ هشتادهزار نفر جمعیت این شهر را از بین برده ‌است. این واقعه در زمان شاه سلطان حسین و به وقتی است که این شاهزاده تیره‌بخت می‌خواست سلطنت را به یک افغان فتنه‌جو که در این وقت اصفهان را محاصره کرده بود، واگذار کند. برخی مورخان این زلزله را یکی از دلایل شکست ایرانیان از افغان‌ها دانسته‌اند.