اصلاح‌طلب قاجاری که کمتر دیده شد
امین‌الدوله زمانی‌که کارگزار آذربایجان بود با رشدیه آشنا شد، با او دیدار و قرار همکاری گذاشت و پس از احضار به تهران و رسیدن به مقام صدارت، رشدیه را هم احضار و با وجود نگرانی‌هایی که از جانب مخالفان و معاندان داشت، او را مامور تاسیس مدرسه در تهران کرد و با پیشرفت کار و جلب توجه مردم کوشید تا حمایت مظفرالدین شاه را نیز جلب کند. امین‌الدوله جایی خطاب به مظفرالدین‌شاه از او درخواست می‌کند: «اگر بخواهید در زمان سلطنت از خودتان نام نیکی بگذارید به قدر امکان جدیت کنید کارها رو به اصلاح برود. اصول قدیم زمان ناصری با زندگی دنیای امروزی متمدن موافقت نمی‌کند. ایران معارف لازم دارد. افتخاری برای شما بالاتر از این نخواهد بود که مدارس متوسطه و عالی تاسیس کنید و از هرکجا وجهی برسد به این مصرف برسانید که نام نیک شما در تاریخ ایران بماند که معارف پروری بهترین یادگاری خواهد بود که برای ملت ایران خواهید گذاشت.» سرانجام اولین مدرسه در تهران در سال ۱۳۱۵ق/ ۱۸۹۷ میلادی در باغ کربلایی عباسعلی افتتاح شد و لوح مدرسه رشدیه در بالای آن قرار گرفت. پس از تاسیس مدرسه، امین‌الدوله همراه با هیات دولت از آن بازدید کرد و مسوولان و معلمان آن را مورد عنایت قرار دادند.
گشایش مدارس به سبک مدرن و استقبال مردم از آنها به معنای کاستن از اهمیت مکتب‌خانه‌های سنتی و حتی تعطیل شدن دیر یا زود آنها بود، بنابراین به زودی مخالفانی را در برابر ساخت مدارس جدید قرار داد که به مبارزه با آن و سازندگانش برخاستند و با این اقدام هرچند روند تاسیس و پیشرفت آن در ایران را به‌خصوص در شهرهای کوچک کند کردند، اما نتوانستند مانع پیشرفت آن شوند و در حدفاصل سال‌های ۱۳۱۶-۱۳۱۵ق/ ۱۸۹۷-۱۸۹۸م مدرسه‌های متعددی در تهران تاسیس شد و به‌زودی انجمنی به نام انجمن معارف که نشریه معارف را پس از آن منتشر کرد، تاسیس شد. کسروی در این زمینه می‌نویسد: «کار دبستان نیک پیشرفت و امین‌الدوله شاه را به آنجا برده و از خود و از شاه و از دیگران ۳۶ هزار تومان پول گردآورد که سود آن به دبستان داده شود و برای سرکشی به کارهای دبستان و رواج دادن به دانش‌ها انجمن معارف برپا کرد. مردم چون پروای شاه و امین‌الدوله را به دبستان دیدند و جدایی را که میان آن با مکتب می‌بود، دریافتند، رو به آن آوردند و با دلخواه فرزندان خود را فرستادند.»
به این ترتیب چون مظفرالدین شاه از ساخت این مدارس و تفکر موسس آن حمایت کرد، کار مدارس به‌خوبی پیش رفت. به نظر بسیاری از مورخان و محققان این تنها اقدام و اندیشه امین‌الدوله بود که به بار نشست و ثمر بخشید. از دیگر اندیشه‌های امین‌الدوله و برنامه‌های اصلاحی او تنظیم امور مالی و اصلاح امور گمرک برای رفع مشکل مالی و تهی بودن خزانه بود: «دو هدف عمده او یکی تنظیم امور مالی کشور و برقراری بودجه و دیگری، پایان دادن به یغماگری فساد و دزدی بود.» به این منظور امین‌الدوله دو اقدام را در برنامه اصلاحی خود قرار داد: اول اخراج تمام کارگزاران دولت سابق، یعنی دولت میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان و تصفیه در کارگزاران دولتی که آنها را عامل اصلی غارت خزانه کشور و مانع پیشرفت امور دولتی می‌دانست. دومین اقدام او در این رابطه استخدام نوز بلژیکی و هیات همراه او به منظور اداره امور گمرکات و سامان بخشیدن به آن بود که هیات مزبور پس از عزل امین‌الدوله از صدارت وارد تهران شدند.
از دیگر اقدامات امین‌الدوله یا بهتر بگوییم آرزوهای قلبی او وجود قانون و حکومت قانونمند در ایران بود. او در راستای این هدف خویش در همان ماه‌های اول صدارت خود قانون تشکیل مجلس اعیان را نوشت و آن را به شاه پیشنهاد کرد و مظفرالدین شاه در ربیع‌الثانی ۱۳۱۵ق/ ۱۸۹۷م نه سال پیش از اعلام فرمان مشروطیت این قانون را پذیرفت. یعنی تشکیل مجلس که اعضای آن با وجود امنیت به تصمیم‌گیری در امور مملکت بپردازند و پیشنهادهای خود را در جهت بهتر شدن اداره امور دولت مطرح کنند. مدتی بعد امین‌الدوله قانون دیگری تقدیم شاه کرد که در آن از شاه استدعا می‌کند که دست بلندپایگان درباری و دولتی را از خزانه کشور کوتاه کند و از شاه خواست: «برای جلوگیری از مقاومت متنفذین و شاهزادگان، بهتر است شاه اول حقوقی برای خود تعیین کند تا بتوان به تبع آن حقوقی برای سایرین قرارداد.»
البته این‌گونه اقدامات که به هیچ‌وجه با طبع استبدادطلب رجال ایرانی هماهنگی نداشت، هرگز به مرحله اجرا درنیامد و در کوتاه‌مدت تنها موجب عزل او شد. از دیگر اقدامات اصلاحی امین‌الدوله قبل از صدارت و همزمان با رسیدن به ریاست دولت، تاسیس اداره پست به سبک جدید در ایران است. او در فاصله سال‌های ۱۳۰۹-۱۲۹۸ق / ۱۸۹۱-۱۸۸۰م ریاست اداره مزبور را برعهده داشت و کوشید تا آن را به شیوه روز دنیا سر و سامان بخشیده و اداره کند. همچنین او به ایجاد صنایع و کارخانه‌های پیشرفته و مدرن برای بهبود وضع اقتصادی کشور اعتقاد داشت و در این زمینه، کوشش‌هایی کرد که ساخت کارخانه قند در کهریزک و کارخانه کبریت‌سازی در الهیه شمیران، ملک شخصی خود او و کارخانه بلورسازی در دروازه قزوین از جمله این موارد است. درخت‌کاری و ایجاد فضای سبز و بنای مکان‌های عمومی در تهران و به‌طور کلی اقدامات وی در اصلاح وضع عمومی پایتخت و بازسازی آن نیز قابل‌توجه است.
ارسال نظر