گسترش موقوفات در عهد صفوی

یک ویژگی مهم جامعه صفوی اتحاد محکمی بود که بین علما و سایر گروه‌هایی که جمع بازار را تشکیل می‌دادند به‌وجود آمد؛ جمع تشکیل‌دهنده بازار عبارت بودند از بازرگانان، اعضای اصناف (صنف‌های صنعتگران و کسبه) و اعضای انجمن‌های اخوت نیمه مذهبی نظیر فتوت. این اتحاد با ازدواج متقابل بین علما و خانواده‌های بازرگانان استحکام فزاینده‌ای یافت. اینکه در زمان صفویه اداره مقدار بسیار افزایش‌یافته‌ای از موقوفات به علما سپرده شد، به اشتراک منافع آنان با طبقه بازرگانان کمک کرد.

جدا از زمین‌هایی که در عوض مواجب به صاحب منصبان تخصیص داده شد (تیول)، قسمت عمده اراضی را اراضی وقف تشکیل می‌داد. شاه‌عباس اول در ۱۶۰۷/   ۱۰۱۵ تمامی املاک و اموال شخصی خود را وقف چهارده معصوم کرد و تولیت آن را خود بر عهده گرفت و بعد از خود نیز به جانشینانش واگذار کرد. به سخن مورخ معاصر وی، اسکندر بیگ منشی، این نیکوکاری جز از سوی پادشاهانی‌که بعد از بخشش اموال خود، قصد کناره‌گیری از سلطنت و در پیش گرفتن زندگی زاهدانه را داشتند، سابقه نداشت. علاوه بر املاک شخصی شاه که ۱۰۰ هزار تومان شاهی عراقی ارزش داشت، مهمان‌خانه‌ها، بازار قیصریه، مغازه‌های اطراف میدان نقش جهان و حمام‌های آن شهر نیز از جمله موقوفات بود.

موجودی این مجموعه عظیم تحت نظارت مدیر آن قرار داشت. عایدات آن پس از کسر مبلغی برای مخارج مدیریت، طبق مصالح روز صرف مخارج اداری و فوق‌العاده معاش کارکنان محل و کسانی که در جوار این اماکن زندگی می‌کردند و زوار و دانشمندان و زهاد و طلاب می‌شد... همین یک عمل نه تنها مستقیما به وسعت اراضی وقف به مقدار نسبتا زیادی افزود، بلکه برای عده زیادی از زمینداران سرمشق شد تا به نحو مشابهی عمل کنند. از طریق بر عهده گرفتن تولیت اوقاف و سپردن آن به خانواده‌شان پس از مرگ، این زمینداران بعد از دادن صدقاتی که جنبه ظاهری داشت، همچنان به استفاده از عایدات موقوفات می‌پرداختند. به این طریق تا حدی از خطر مصادره اموال و همچنین پرداختن مالیات و دیون در امان می‌ماندند. به علاوه به افراد خاص عایدات یا مصونیت‌های مالیاتی به شکل سیورغال داده می‌شد. از آنجا که سیورغال جنبه دائمی با موروثی داشت، ناحیه‌ای که گیرنده دریافت می‌کرد به‌صورت نوعی واحد خودمختار در داخل اراضی کشور در می‌آمدند.

منبع: راجر سیوری، ایران عصر صفوی، کامبیز عزیزی،نشر مرکز، ۱۳۸۵.