برخورد غیر معقول دولت وثوق الدوله با نماینده شوروی

اوایل تیرماه ۱۲۹۷ دولت شوروی نماینده سیاسی جدیدی به نام ایوان کولومیتسف را که سابقا دبیر کمیته انقلابی انزلی و آشنا به وضع ایران بود به تهران فرستاد. او آمده بود تا به فرمان لغو قراردادهای تزاری که با امضای لنین از سوی دولت انقلابی شوروی صادر شده بود، جامه‌عمل بپوشاند. با این حال وثوق‌‌الدوله که تابع و گماشته انگلیسی‌ها بود و با دولت جدید شوروی سر ناسازگاری داشت، اعلام کرد که نماینده سیاسی شوروی را به رسمیت نمی‌شناسد، چون استوارنامه‌هایش مخدوش است!

کولومیتسف در ماه اوت به‌طور غیر‌رسمی با معاون وزارت امورخارجه ملاقات و پیشنهاد کرد دولت ایران بدون توجه به شناسایی رسمی روسیه شوروی درباره مسائل مرزی و احضار معلمان روسی بریگاد قزاق و همچنین روابط بازرگانی بین دو کشور با او وارد مذاکره شود. اما بقایای طرفداران رژیم تزاری از جمله اعضای سفارت و افسران قزاق در سوم نوامبر به اقامتگاه کولومیتسف حمله کردند و اعضای هیات شوروی را توقیف و اموال آنها را غارت کردند. کولومیتسف توانست فرار کند و پس از مشقات فراوان از راه باکو به مسکو برسد. در سال ۱۹۱۹ دولت شوروی که تا حدودی بر ژنرال‌های ضد‌انقلابی پیروز شده بود یکبار دیگر به فکر تجدید روابط با ایران افتاد، بنابراین طی اعلامیه مورخ ۱۶ ژوئن ۱۹۱۹ مفاد اعلامیه قبلی خود را تکرار کرد و چند هفته بعد مجددا کولومیتسف را به ایران فرستاد. این‌بار وی دارای استوارنامه معتبر و همچنین طرح قراردادی بود که در آن تمام وعده‌های لنین در مورد الغای امتیازات تزاری و کاپیتولاسیون و بخشودن قروض و تحویل راه‌ها و خطوط آهن و تاسیسات بندری ذکر شده بود. این طرح محتوی قسمت عمده شروط مناسبات ایران و شوروی بود که بعدا در قرارداد ۱۹۲۱ قید شد. کولومیتسف به محض ورود به تهران طرح قرارداد مزبور را به وزارت امورخارجه تسلیم و آمادگی خود را برای مذاکره اعلام کرد. وثوق‌الدوله که مشغول مذاکره با انگلیسی‌ها درباره قرارداد دیگری بود، حاضر به مذاکره با وی نشد و «فون اتر» وزیر مختار تزاری نیز بیانیه‌ای صادر کرد و خود را تنها نماینده قانونی دولت روسیه شمرد. در واقع دولت وقت ایران این فرصت تاریخی را بر باد داد اگرچه فرمان لنین کماکان به قوت خود باقی ماند.