روزی که پیمان سعدآباد بسته شد

۱۷ تیرماه سال ۱۳۱۶ (۱۹۳۷میلادی) پیمان عدم تجاوز به امضای وزرای خارجه ایران، ترکیه، عراق و افغانستان رسید. این پیمان که به «پیمان سعدآباد» مشهور شد، وحدت‌نظر چهار کشور را در سیاست عمومی و حمایت متقابل در صورت بروز خطر نسبت به یکی از دولت‌های عضو، پیش‌بینی و دول چهارگانه را متعهد می‌کرد که ضمن محترم شمردن حدود مرزی مشترک، سیاست عدم مداخله مطلق در امور داخلی یکدیگر را دنبال کنند. آنها همچنین توافق کردند که در کلیه اختلافات بین‌المللی که به منافع آنها مربوط است با هم مشورت کرده و عملیات تجاوزکارانه علیه یکدیگر نداشته باشند. رضاشاه طی نطق خود به مناسبت افتتاح مجلس دوره یازدهم، ضمن بی‌سابقه خواندن این پیمان در مشرق زمین، آن را مدد بزرگی به بقای صلح در جهان دانست.

با این حال به گفته برخی مورخان پیمان سعدآباد از جهات مختلف مادی و سیاسی به ضرر ایران و به نفع سه کشور دیگر تمام شد؛ ترکیه قسمتی از ارتفاعات آرارات را که دارای موقعیت سوق‌الجیشی بود به‌دست آورد؛ خط مرزی ایران و عراق نیز به زیان ایران تعیین شد چراکه رضاشاه منابع نفتی غرب ایران و اداره کامل اروندرود را به عراق واگذار کرد و پذیرفت که بابت عبور کشتی‌های نفتکش از آبادان مبالغ هنگفتی به عراق بپردازد؛ افغانستان هم با امضای این پیمان از تلاش احتمالی حرکت ناسیونالیستی ایران برای بازگرداندن مناطق تاجیک‌نشین این کشور در امان ماند. سه سال بعد با وقوع جنگ جهانی دوم و اتحاد شوروی و انگلیس برای اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ نه‌تنها هیچ‌یک از متعهدین این پیمان به یاری ایران نشتافتند، بلکه دولت عراق پذیرفت که انگلستان از خاک آن کشور علیه ایران استفاده کند.