لغو کاپیتولاسیون در دولت قاجاری

کاپیتولاسیون در ایران برای نخستین‌بار در نتیجه شکست ایران در جنگ‌های ایران و روس وضع شد؛ فصل هفتم، هشتم و نهم معاهده ترکمانچای که به مسائل حقوقی و جزایی اتباع روسیه در ایران مربوط است.

با عهدنامه ترکمانچای در ۲۲ فوریه ۱۸۲۸ حق قضاوت کنسولی در پاراگراف‌های هفتم تا نهم گنجانده شد. دولت روسیه آن را برای همه افراد روس در ایران به دولت ایران تحمیل کرد و به این معنا بود که هیچ فرد دولتی ایران اجازه نداشت که به ساختمان یک روس در ایران وارد شود بدون اینکه مجوز از سفارت روسیه را در دست داشته باشد. همچنین تمام روس‌ها در ایران تنها مشمول قانون روسیه می‌شدند. این قرارداد از آن جهت مشکلات فراوان به بار آورد که کاپیتولاسیون را که تنها برای یک گروه کوچک دیپلمات وضع شده بود، به همه روس‌ها در ایران تعمیم داده بود. با وقوع انقلاب اکتبر در روسیه این فرصت برای ایران به‌وجود آمد تا از زیر بار تعهداتی که به دولت تزاری داده بود، رها شود. لغو کاپیتولاسیون یکی از این اقداماتی بود که در دولت صمصام‌السلطنه، صدراعظم احمد شاه تحقق پیدا کرد. وی در روز ۷ مردادماه ۱۲۹۷ لغو کاپیتولاسیون برای روس‌ها را اعلام کرد که البته کارکرد عمده آن منحرف کردن اذهان عمومی و نوعی مردم‌فریبی بود چراکه روس‌ها این امتیاز را در جریان یک قرارداد بین‌المللی کسب کرده بودند و لغو یکجانبه آن معنا نداشت. البته بعدها دولت جدید شوروی نیز در اقدامی یکجانبه از تمامی امتیازات دولت تزاری چشم‌پوشی کرد.