کارکرد تاریخی بست‌نشینی

مساله بست‌نشینی را می‌توان یک سنت بسیار دیرینه دانست که از سابقه تاریخی بلندمدتی نیز در تاریخ ایران و اسلام برخوردار بوده است. این سنت برآمده از آیین‌های جوانمردی، مهمان‌نوازی و حق جوار و نزد همه اقوام و ملت‌های دارای تاریخ ریشه‌دار، شناخته و متداول بوده است. در این سنخ از آیین‌های سنتی، فرد پناهنده شده باید در امان باشد و حفظ امنیت جان او بر عهده میزبان است.

مساله بست و بست‌نشینی در اسلام با انتخاب حرم کعبه به‌عنوان نخستین بیت مردم و مامن مسلمانان پیوند داشته و در ایران، به لحاظ تاریخی، بست، بست‌نشستن، بست‌شکستن و خون بست تنها از دوره حکومت صفویان مطرح شده و در منابع تاریخی این دوره ذکر شده است. این سنت اجتماعی به‌خصوص شکل دسته‌جمعی و سیاسی آن در دوره قاجاریه رواج فزاینده‌ای گرفت. در ایران قرن نوزدهم، بست به معنای حرم خاص و واجب الاحترام تلقی می‌شد که فرد یا جمعیت بست‌نشین را از هر تعرضی در امان می‌داشت. حتی، به‌تدریج شاهد تعمیم یافتن بست به مثابه یک چتر حمایتی بزرگ برای گروه‌هایی از جمله مجرمان، محکومان و اقلیت‌های سیاسی هستیم که این نوع افراد و گروه‌ها با احساس فشارهای حکومت، تلاش می‌کردند که از طریق بست‌نشینی از آسیب انتقام یا خطر تعقیب و مجازات در امان باشند. برخی از این افراد نیز با بست‌نشینی بر آن بودند تا در فرصتی برای اثبات بی‌گناهی خود، یا رفع شبهه یا طلب بخشایش از اولیای حق (اعم از فرد شاکی، یا مقامات شرعی و حکومتی) رایزنی کنند. در واقع، به‌تدریج شاهد توسعه کارکرد اجتماعی بست در اثر رشد وضعیت ناامنی و خلأهای قانونی و گاه بنا به سوءاستفاده از کارکردهای عمومی این سنت در ایران دوره قاجار هستیم.

منبع: بخشی از یک گفت‌وگو با دکتر امیر احمدزاده.