البسه ایرانی در گذر تاریخ

نفیسه باقری / پژوهشگر تاریخ وقتی صحبت از لباس ایرانی می‌شود شاید نخستین تصویری که به ذهن بیاید لباس سربازان هخامنشی در نقوش مصور تخت‌جمشید است. واضح است اگر سراغی از لباس ایرانیان قدیم می‌گیریم باید آن را در همین نگاره‌ها و نقوش جست‌وجو کرد. بر این منوال اطلاعات ما از لباس اولیه ایرانیان از طریق مجسمه‌هایی است که در کاوش‌های باستان‌شناسی پیدا شده است. از جمله قدیمی‌ترین آنها مجسمه‌ای متعلق به ۴۲۰۰ سال قبل از میلاد است که در فلات ایران پیدا شد. لباس این مجسمه منحصر به لنگی است که به دور کمر خود بسته و نشان‌دهنده آن است که در این مقطع زمانی انسان برای پوشش خود نه از پوست طبیعی حیوانات بلکه از پارچه‌هایی که از پشم تهیه می‌شده، یاری می‌گرفته است.

اما از این تاریخ که بگذریم مادها اولین قوم ایرانی هستند که نشانه‌های بارز لباس ایرانی را می‌توان در پوشش آنها یافت. مثلا تنزیب چرمی تنگ آستین دراز که تا زانو می‌رسید با یک کمر دوتا که با گُل کمر آن را نگاه می‌داشت، از جمله این نشانه‌هاست. در همین زمان پوشاک زنان ایرانی با تقریب زیادی مشابه پوشاک مردان است و تنوع و گوناگونی آن به کندی و طی سالیان دراز شکل گرفت. در یکی از نقوش منتسب به زن پارسی، زنی پیراهنی بلند با آستین کوتاه پوشیده و پایین دامنش ریشه دارد. نکته دیگر درباره شیوه پوشش ایرانیان در این بازه زمانی آن است که در دوره بلافصل مادها یعنی حاکمیت هخامنشیان و پارس‌ها، لباس ایرانی تغییر چندانی نکرد. چنانکه گزنفون در مورد لباس کوروش پادشاه هخامنشی می‌نویسد: «کوروش لباس مادی را اقتباس کرد و نزدیکان خود را بر آن داشت که این لباس را بپوشند. حسن این لباس آن است که معایب بدن را می‌پوشاند و اشخاص را بزرگ‌تر و شکیل‌تر می‌نمایاند.»

ویل دورانت نیز بر این ادعا صحه می‌گذارد و تاکید دارد در زمان داریوش اول هخامنشی غالب مردم لباس‌هایی به شیوه مادها بر تن می‌کنند و «بعدها خود را به زیورآلات مادی نیز می‌آراستند و به جز دو دست، بازگذاشتن هریک از قسمت‌های بدن را خلاف ادب می‌شمردند و به همین جهت سرتاپای ایشان با سربند یا کلاه تا پاپوش پوشیده بود.» به‌طور کلی تن‌پوش مردان پارسی سه بخش بوده: زیرجامه، قبا و ردا. اگرچه در این زمان پوشش زن ایرانی بسیار شبیه مرد ایرانی است اما گاه به مواردی برمی‌خوریم که تفاوت‌هایی را نشان می‌دهد. مثلا زنانی پوششی ساده و بلند با آستین‌کوتاه دارند و در پایین دامن از زانو به پایین شرابه‌هایی تا مچ پا آویزان است.

بعد از هخامنشیان در دوره اشکانی‌ نوع و سبک پوشش شباهت با دوره قبلی دارد و تفاوت‌ها اندک و انگشت شمارند. پارت‌ها همانند مادها لباس بر تن می‌کردند. تن پوش آنها از نوع بسته، دامن‌گرد، نواردار، زیوردار و قلابدوزی شده بود و حتی این تزئینات همچون ردای مادها گاه در دو طرف پیراهن نقش بسته و گاه تنها وسط پیراهن را مزین می‌کرد. از پوشاک مردان این دوره که بگذریم، مهم‌ترین تفاوت در لباس زن ایرانی پیدا می‌شود. زنان در دوره اشکانی لباسی غیر از لباس مادها و پارس‌ها بر تن می‌کردند و تنوع و گوناگونی بیشتری در پوشش آنها ظاهر شد. از جمله تغییرات آن بود که زنان ایرانی لباس پرچین دوره‌های قبلی را کنار گذاشتند و کمی از مد روز بهره بردند و پوشاکی موافق میل خود برگزیدند؛ پوشاکی که بلند، فراخ، آستین‌دار و یقه راست بود و بلندای آن تا زمین می‌رسید، پیراهنی دیگر نیز روی آن می‌پوشیدند که به نسبت اولی کوتاه‌تر و یقه آن باز بود.

در دوره ساسانی از یک طرف شاهد احیای مدل‌های قدیمی لباس ایرانی هستیم و از سوی دیگر با پیشرفت صنعت بافندگی و بروز حس خلاقیت هنری جهش بزرگی در لباس ایرانی به‌وجود آمد. در نقوش برجسته طاق‌بستان مردانی را می‌بینیم که پوششی مشخصا ساسانی دارند. دو مرد در طرفین نقش ایستاده‌اند و پیراهنی تا زانو با آستین مچ تنگ و چسبان بر تن کرده‌اند. مردی در وسط ارخالقی پوشیده؛ ارخالق پوششی است آستین بلند با یقه ساده و جلو باز که از طرف پشت یقه تا زیر استخوان پهن پشت کتف می‌‌رسید و از جلو تا زیر سینه و سرجناق سینه، نوک لبه دو طرف آن به وسیله دکمه‌ای بزرگ و گرد روی سینه به هم قلاب می‌شد. این پوشش اغلب با حواشی تزئینی بر گرداگرد آن همراه بود. شلوار ساسانیان نیز اگرچه همچنان گشاد و چین‌دار است اما تفاوت‌هایی با شلوارهای ماسبق دارد. شلوار به‌‌رغم انواع قبلی کمر گشاد نیست، بلکه از راه دراز گرفتن لنگه‌های شلوار چین‌هایی روی هم ایجاد می‌شد. لباس زن دوره ساسانی نیز با تغییراتی نسبت به قبل، پیراهنی یکدست و بلند و پرچین است که گاهی با نواری در زیر سینه یا پایین‌تر جمع می‌شد و گاهی در قسمت انتهای دامن پارچه‌ای اضافی و پرچین دوخته می‌شد. این پیراهن‌ها آستین‌هایی بلند و یقه‌ای گرد و ساده داشتند.