بن‌بست‌های نهادی مشروطه
عدم تعادل طبقاتی از مهم‌ترین ویژگی‌های سـاختار اجتمـاعی ایـران در اواخـر دوره قاجار است. بازخورد ناشی از رشد بازار سرمایه‌داری و در پی آن ارزشـمندی محصولات پولی، قدرت طبقه زمیندار را در طول دوره قاجار افزایش داده بود؛ حال آنکه، طبقات میانی در مقابل رشد بورژوازی وابسـته، طبقـه بـالای زمینـدار و تجـار بزرگ، ضعیف و کوچک شدند. از سوی دیگر بخش عمـده‌ای از جمعیـت ایـران را روستاییانی تشکیل می‌دادند که در نتیجـه نظـام اربـاب ـ رعیتـی برآمـده از سـاختار اقتصاد کشاورزی ایران همواره تحت نفوذ ملاکان قرار داشتند. پیامد منـتج از چنـین شرایطی در بستر زمان موجد عدم تعـادل در سـاختار طبقـاتی جامعـه ایـران اواخـر قاجار شد. بازخورد مثبت چنین فرآیندی در شاکله ساختار اجتماعی ـ اقتصـادی در طول زمان را می‌توان در شکل‌گیری روابط نامتقـارن قـدرت در ترکیـب نماینـدگان مجالس ایران این دوره بازیافت. مشروطه‌خواهان با ایجاد مجلس ـ کـه مهـم‌ترین رکـن مشـروطیت بـه‌شـمار می‌رفت ـ درصدد موازنه قدرت برآمده بودند و حضور مشروطه‌خواهان در مجلس اول منجر به تصویب قوانینی شد که به‌واسطه آن، قدرت سنتی به چالش کشیده شـد.
اما در مدتی کوتاه پیامد ناشی از شرایط ساختاری جامعه ایران، محدودیت‌هایی بـر ادامه فعالیت مجلس مشروطه‌خواهان پدید آورد. در نتیجه شوک خارجی ـ که نتیجه آن استبداد صغیر دوره محمدعلی شاه است ـ فرصت برای تغییـر نهـادی مهیـا شد. میراث دولت مستبد قاجار منجر به دوره‌ای از وقفه در عملکرد مجلس شد. ایـن در شرایطی بود که محیط پیرامون مجلس مشحون از کنشگرانی بود که مترصد فرصـتی برای تغییر مجلس متناسب با منافع خویش بودند. رکود در مجلس نوپایی کـه هنـوز پایه‌های قدرت آن مستحکم نشده بود، موجب شد تا فرصت اصـلاح و نفـوذ بـرای زمینداران و سایر طبقاتی که دستاوردهای مجلس مشروطه‌خواهان منـافع آنهـا را بـه مخاطره انداخته بود به‌وجود آید. مجلس در نتیجه جریـان بـه‌وجود آمـده در مسـیری متفاوت از آنچه طراحان مشروطه‌خواه پیش‌بینی کرده بودند، قـرار گرفـت.
ارسال نظر