مالکیت و مالیات اراضی در دوره قاجار
این وضعیت منجر به افزایش چشمگیر اراضی بایر شد و قاجاریان را از درآمدهای مالیاتی عظیمی محروم کرد. در دوره قاجار در زمان حکومت محمدشاه و پسرش ناصرالدین‌شاه بیشترین تلاش‌ها برای عمران اراضی بایر انجام گرفت. مهم‌ترین دلیل این وضعیت، امنیت و ثبات سیاسی نسبی حاکم بر زمانه این دو شاه قاجار بود. در زمان حکومت محمدشاه قاجار، صدراعظم او، حاجی‌میرزا آقاسی، توجه ویژه‌ای به حفر قنات و عمران اراضی بایر و صحاری غیرمزروع داشت (اعتمادالسلطنه، ۱۳۶۷،ج۳،ص۱۶۷۳). او بسیاری از اراضی بایر را خریداری و آباد کرد و در نهایت به محمدشاه هبه کرد (بیانی و اتحادیه، ۱۳۸۷ ص۱۰). هرچند روایات مختلفی از بیهودگی تلاش او در منابع تاریخی وجود دارد با این حال نمی‌توان به سادگی از اقدامات این صدراعظم درویش مسلک گذشت. در اوایل دوره ناصری به منظور افزایش درآمدهای مالیاتی، معافیت‌هایی برای آبادکردن اراضی بایر در نظر گرفته شد، با این حال پس از مرگ امیرکبیر بار دیگر ماموران حکومت اخاذی را از سر گرفتند و پرداخت حقوق برخی کارکنان دولت را به این اراضی حواله کردند.
در این شرایط و در ادامه با بروز قحطی‌های سال ۱۲۸۶ هجری، بسیاری از املاک اربابی و خالصه به بایر تبدیل شد. منابع این دوره نشان می‌دهند که بهره‌برداری و اخذ مالیات از اراضی بایر به شکل ویژه‌ای موردتوجه حکومت قاجار قرار گرفته است؛ برای مثال می‌توان به شرح یکی از صاحب‌منصبان قاجار از فواید عمران اراضی بایر خوزستان اشاره کرد: «یکی از خواص بستن سد این است که آب کارون را بر سطح یک مملکت بزرگ بی‌آب لم‌یزرع جاری داشته اراضی بایر ملک را دایر می‌کنیم. در صحاری و براری ذی‌زرع باغستان و قرا و رستاق احداث می‌شود. از محصول زراعت و نخیلات فواید متکاثر برمی‌داریم. در صورت آبادی سالی لااقل بیست کرور تومان وجه نقد باج خراج عاید دولت می‌شود. یکی آنکه بعد از اینکه سد بسته شد و آب سطح مملکت جاری شد باغ و بساتین احداث کردند در صحاری و براری لم‌یزرع غیرمسکون کشت و زرع و آبادی تشکیل یافت هوای مملکت به مراتب تفاوت می‌کند» (گلچین، ۱۳۷۷، ص۱۸۶).
همان‌طور که دیدیم، افزون بر مزیت اخذ مالیات، تغییر آب و هوای مناطق گرمسیری چون خوزستان با استفاده از طرح عمران اراضی بایر نیز موردتوجه این صاحب‌منصب دوره ناصری قرار گرفته است. با وجود تلاش دولتمردان قاجار برای عمران اراضی بایر، برخی عوامل باعث عدم موفقیت آنان شد. نبود یک قانون جامع و مانع در این خصوص باعث شده بود احیاگران رغبت خود را برای عمران اراضی از دست بدهند. براساس منابع مهم‌ترین مانع در اجرای طرح واگذاری این اراضی این بود که پس از واگذاری و آبادی این اراضی، اشخاصی مدعی مالکیت آنها می‌شدند و پس از شکایت و ارائه مدارک سرانجام احیاگر را خلع‌ید و چه بسا محکوم به پرداخت اجرت‌المثل می‌کردند. خسارت مالی که با وجود این شرایط بر احیاگران تحمیل می‌شد، نتیجه‌ای جز بایر ماندن اراضی و بی‌انگیزگی برای عمران و آبادانی در پی نداشت. راهکار حکومت قاجار برای تشویق مردم به احیای اراضی بایر و لم‌یزرع، تدوین یک دستورالعمل لازم‌الاجرا بود. یک نسخه از چاپ سنگی این دستورالعمل به خط نسخ در آلبوم شماره۱۹۲ مجموعه بیوتات سلطنتی موجود است. تاریخ نگارش این دستورالعمل مشخص نیست اما از آنجا که بخش اعظم آلبوم‌های بیوتات سلطنتی مربوط به دوره محمدشاه و ناصرالدین‌شاه است، می‌توان تاریخ نگارش آن را به این دوران نسبت داد.
در منابع تاریخی نیز آمده است که در این دو دوره فعالیت بیشتری برای عمران اراضی بایر صورت گرفته است. این دستورالعمل، از جامع‌ترین قوانینی است که تا دوره قاجار برای عمران اراضی بایر به نگارش درآمده است. دو محور اساسی مالکیت و مالیات در نگارش این دستورالعمل موردتوجه حکومت قاجار بوده است. در هر دو محور، قاجاریان با اعطای امتیاز و سیاست تشویقی تلاش کرده‌اند احیاگران را به عمران اراضی راغب کنند و اطمینان لازم را برای هدرنرفتن وقت و هزینه به آنها بدهند. در موضوع مالکیت، مهم‌ترین امتیازی که برای احیاگران در نظر گرفته شد این بود که درصورتی که شخصی پس از آبادی ملک مدعی مالکیت آن شد و توانست ادعای خود را ثابت کند، باید تمامی هزینه‌ها و منابع احیاگر را پرداخت کند و در غیر این صورت ملک به او واگذار نخواهد شد. در موضوع مالیات نیز حکومت قاجار معافیت‌های مالیاتی مناسبی برای احیاگران در نظر گرفت. در مرحله اول مالکیت ملک بایر به‌صورت رایگان به احیاگر واگذار می‌شد. در مرحله دوم، احیاگر تا سه سال از پرداخت مالیات معاف می‌شد. در سال چهارم نیز پس از بررسی و ممیزی ملک، مالیات مناسب برای املاک در نظر گرفته می‌شد.
اینکه این قوانین و مقررات تا چه میزان به عمران اراضی بایر در دوره قاجار منجر شد نیازمند یک بررسی همه‌جانبه است. از آنجا که لازمه عمران اراضی بایر امنیت و ثبات سیاسی بود، با وجود بی‌ثباتی‌های سیاسی و اقتصادی پس از مرگ ناصرالدین‌شاه تا پایان قاجار، به‌نظر می‌رسد نباید انتظار زیادی از اجرایی شدن این دستورالعمل داشت.
- از مقاله «مساله مالکیت و مالیات اراضی بایر در دوره قاجار» نوشته امین محمدی
