صرافی در ایران
قبل از اینکه بانک در کشور ایجاد شود، صرافان وظیفه بانک را انجام می‌دادند؛ به‌عنوان مثال ادوارد براون مستشرق و ایران‌شناس معروف در سفرنامه خود (به سال ۱۸۸۸ میلادی) اشاره کرده است که هنگام سفر به شهرهای مختلف ایران، به‌راحتی پول خود را در شهرهای مختلف دریافت می‌کرده است:
«بنابراین ۳۰ تومان (۱۰ لیره) از حساب هزینه سفرم برداشتم و آن را به براتی تبدیل کردم که برای اردشیر مهران، تاجر بزرگ زرتشتی یزد صادر شده بود و هنوز ۵/ ۱۴۶ تومان (تقریبا ۴۵ لیره) در حسابم باقی مانده بود.»
در سراسر سفر یک‌ساله ادوارد براون، وی به‌راحتی در شهرها پول خود را نقل و انتقال می‌داده یا برات و حواله از صرافان دریافت می‌کرده است؛ حتی هنگامی که وی کشور را از طریق مرز دریایی مشهدسر (بابلسر فعلی) ترک می‌کند و به باکو می‌رسد، در آنجا صرافی ایرانی، پول ایرانی وی را به پول روسی تبدیل می‌کند.
در این دوره، واحد پول ایران شامل مجموعه‌ای از سکه‌های طلا و نقره بود که بسیاری از آنها به صورت محلی یا سراسری از قرن یازدهم ه.ش (شانزدهم میلادی) در گردش بودند. اما غالبا در عمل، پایه پولی ایران نقره بود. ریال از اسپانیایی‌ها وام گرفته شده بود و در قرن نوزدهم میلادی به سکه نقره رایج بدل شد. ریال در ابتدا معادل یک‌هشتم تومان بود، اما احتمالا از سال ۱۱۹۵ ه.ش ( ۱۸۱۶ میلادی) که دوباره به نام سکه صاحب قرانی یا قَران ضرب شده است، ارزش آن به یک‌دهم تومان کاهش یافت. کاهش ارزش پول در طول قرن به دو شکل صورت می‌گرفت: کاهش وزن سکه و تنزل غیررسمی مرغوبیت اوزان سکه‌ها.
نفیسی می‌گوید: قران در آغاز (هنگام ضرب ۱۲۰۵ ه .ش) معادل بود با دومثقال (۲/ ۹گرم) نقره و پس از اندک مدتی در زمان فتحعلی‌شاه، مقدار نقره آن را به یک‌مثقال و نیم (۹/ ۶گرم) و سپس در زمان محمدشاه به سی‌نخود (۷۵/ ۵گرم) رسید. در آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه وزن آن را بیست و هشت نخود (۳۷/ ۵گرم) و در سال ۱۲۸۹ هـ .ش (۵۴/ ۴ گرم) تعیین کردند.
شروع بانکداری
یکی از ارکان مهم پیشرفت و مدرنیسم هر کشور، سیستم بانکداری آن کشور است. اولین اقدام در زمینه تاسیس بانک در سال ۱۸۶۶ میلادی توسط بنگاه پاریسی ارلانگه (Erlanger) صورت گرفت، اما چون دولت وقت ایران، مصونیت اندوخته‌های بانک را تضمین نکرد، مذاکرات متوقف شد. شروع فعالیت بانکداری در ایران به سال ۱۲۶۶ هجری شمسی بازمی‌گردد. در این سال «بانک جدید شرق» بدون اینکه از دولت ایران امتیازی کسب کرده باشد، در تهران شعبه‌ای افتتاح کرد. مرکز این بانک در لندن بود و شعبی در شهرهای تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، رشت و بوشهر دایر کرد. بانک جدید شرق دوسال در ایران فعالیت بانکی کرد. این بانک در ۳۱ مارس ۱۸۹۰ میلادی، کلیه تاسیسات و امکانات خود را به بانک شاهنشاهی ایران واگذار کرد و به فعالیت خود در ایران خاتمه داد.
بانک شاهنشاهی ایران
اولین بانک مستقلی که برای اولین بار حیات خود را در ایران آغاز کرد، بانک شاهنشاهی (یا شاهی) بود. جمالزاده می‌نویسد:
«پس از آنکه ۱۶ سال بین دولت ایران و بارون جولیس دورویتر در خصوص امتیاز مهمی که در ۱۹ جمادی‌الاولی ۱۲۸۹ به مشارالیه داده شده بود گفت‌وگو و مرافعه می‌بود، بالاخره در عوض خسارت‌هایی که وی ادعا می‌کرد، از طرف ناصرالدین‌شاه محض ختم گفت‌وگو، امتیاز ایجاد بانک مزبور به وی داده شد.»
پس از مدتی بر اساس قراردادی که در سال ۱۸۸۹ میلادی (۱۲۶۸ شمسی) بین ناصرالدین‌شاه و رویتر انگلیسی منعقد شد، امتیاز بانک شاهنشاهی ایران به مدت ۶۰سال به رویتر داده شد. بانک، حق چاپ و نشر انحصاری اسکناس تا مبلغ ۸۰۰ هزار لیره انگلیسی را دارا بود، لیکن موظف بود معادل صددرصد اسکناس‌های منتشر شده فلزات گرانبها و ارز به عنوان پشتوانه داشته باشد. درحالی که امروزه بانک‌ها موظف به داشتن پشتوانه ۱۰۰درصد نیستند. احتمالا در آن دوران اهمیت بانک برای پادشاهان قاجار به اندازه امروز نبوده است؛ ولی با این وجود، دادن حق چاپ اسکناس از طرف پادشاه به یک بانک خارجی جای تامل و تاسف دارد؛ زیرا بانک، مجری سیاست‌های پولی در یک کشور است و هر تصمیم آن زندگی تمام افراد جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بنابراین اعطای امتیاز فوق در واقع مداخله بیگانگان در امور اقتصادی و سیاسی را بیش از پیش آشکار می‌کند.
از آنجا که در دوران قاجار رقابت سختی بین دولت‌های استعماری روس و انگلیس در ایران جریان داشت، پس از مدتی دولت روسیه نیز درخواست تاسیس بانک کرد که این درخواست منجر به تاسیس بانک استقراضی ایران در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۲۶۹ شمسی) شد. اما این بانک مانند بانک شاهی نتوانست اعتماد مردم را جلب کند و موفق باشد.
بانک سپه و بانک ملی ایران
اولین بانک ایرانی که تمام سرمایه آن مربوط به خارجیان نبود، بانک سپه است که در سال ۱۳۰۴ هـ.ش به وجود آمد. نام این بانک در ابتدا «بانک پهلوی قشون» بود و سپس به بانک سپه تغییر کرد. سرمایه این بانک از محل وجوه بازنشستگی نظامیان تامین شد. به غیر از دو بانک مهم یادشده، بانک‌های دیگری هم در این دوره افتتاح شدند که عبارتند از: بانک عثمانی (۱۳۰۱ ه . ش)، بانک روس و ایران (۱۳۰۵ ه.ش)، بانک سپه (۱۳۰۴ ه.ش) و بانک کارگشایی ( ۱۳۰۵ ه.ش).
مجلس شورای ملی در ۱۴ اردیبهشت ۱۳۰۶ ه.ش لایحه «قانون اجازه تاسیس بانک ملی ایران» را تصویب کرد و بانک ملی در روز ۱۷ شهریور ۱۳۰۷ ه.ش فعالیت خود را در تهران آغاز کرد. در سال ۱۳۰۹ ه.ش، دولت ایران امتیاز انحصار نشر اسکناس را از بانک شاهنشاهی پس گرفت و آن را به بانک ملی ایران منتقل کرد. اولین سری اسکناس‌های بانک ملی ایران از اول فروردین ۱۳۱۱ ه.ش به جریان گذاشته شد. طبق توافقنامه بانک شاهنشاهی، ایران متعهد بود تا آخر خرداد ۱۳۱۱ ه.ش کلیه اسکناس‌های خود را از جریان خارج سازد. به هرحال تاسیس یک بانک سراسری ایرانی، یکی از رویاهای ناسیونالیست‌های افراطی بود و رژیم پهلوی بلافاصله در راه تاسیس آن اقدام کرد. بدین سان بانک ملی ایران با کمک یک کارشناس آلمانی به وجود آمد. ایجاد بانک ملی مظهر نخستین گام‌هایی بود که در ایران و دیگر کشورها برای انگیزش توسعه برداشته می‌شد. در آن زمان و تا مدت‌ها بعد، بازاریان برای رفع نیازهای «بانکی» خود به صرافان سنتی وابسته بودند. صرافی نهادی بود جاافتاده و تاجران و صرافان هر دو با نحوه کار آن آشنایی کامل داشتند. به علاوه بین دو طرف اعتماد متقابل وجود داشت. در مقایسه، بانک دولتی جدید، بی‌تجربه بود و در اداره امور خود چندان تخصصی نداشت. بانک جدید هم برای کارمندانی که آن را اداره می‌کردند و هم برای مردمی که قرار بود از خدمات آن استفاده کنند، پدیده بیگانه‌ای بود. واقعیت این است که بانک جدید و چند بانکی که بعدا بر پایه اهداف مشابه تاسیس شدند نیز نتوانستند و نمی‌توانستند در این زمینه‌ها به موفقیت بیشتری دست یابند. نرخ‌های بهره آنها بالا بود و در گزینش مشتری وسواس بسیار به خرج می‌دادند و در نتیجه میزان اعتبارات اعطایی آنها ناچیز بود. در ابتدا بانک ملی ایران به منظور توسعه تجارت، کشاورزی و صنعت تاسیس شد؛ ولی در واقع وظیفه بانک مرکزی را هم بر عهده داشت.
کوتاه سخن این است که رویتر، یهودی- انگلیسی (آلمانی‌تبار) که تاجری زیرک و ماجراجو بود نقش اصلی را در ایجاد بانکداری جدید در ایران ایفا کرده است و البته از این راه سود هنگفتی هم به‌دست آورد که همین موضوع، ایرانیان آزاده و مشروطه‌خواه را به فکر تاسیس بانک ملی ایران انداخت. در نهایت بذری که توسط برخی نمایندگان مجلس اول کاشته شده بود، در سال ۱۳۰۷ هجری شمسی با تاسیس بانک ملی ایران به بار نشست و بانک ملی با سرمایه ۲۰ میلیون ریال تاسیس شد.
از مقاله‌ای به قلم دکتر صادق بافنده ایمان دوست، استادیار دانشگاه پیام نور مشهد
