نگاه اجمالی به کتاب جریان شناسی سیاسی حزب دموکرات ایران
شرایط نامناسب برای کنشگری پارلمانی
بررسی ادوار دوم تا هفتم مجلس شورای ملی
در دوران مدرن، گروه‌های سیاسی حزب(party) نام گرفته‌اند. به تعبیر دقیق‌تر در جامعه ارگانیک مدرن که مناسبات عرفی بر زندگی انسان‌ها حکمفرما است، احزاب پل رابط بین جامعه و حکومت هستند. به تعبیر اشنایدر، ظهور احزاب سیاسی بدون تردید یکی از علائم ممیزه و شاخصه‌های اصلی حکومت‌ها و دولت‌های مدرن به شمار می‌رود. از یکسو احزاب سیاسی، سیاست مدرن را خلق کردند و از سوی دیگر سیاست مدرن نیز تنها درصورت حضور مداوم و فعالیت مستمر احزاب سیاسی قابل دوام و ماندگار است.
اقتصاد از مهم‌ترین علل تاسیس احزاب مدرن است. به تعبیر روشن تر از آنجا که یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های تاسیس دولت- ملت‌های مدرن انگیزه‌های اقتصادی است، لاجرم یکی از مهم‌ترین کارویژه‌های اصلی احزاب پیگیری منافع و اهداف گروه‌ها و طبقات اقتصادی است. امضای فرمان مشروطیت در ایران توسط مظفرالدین‌شاه قاجار صورت گرفت و از همان زمانی که مجلس شورای ملی تاسیس می‌شود، ضرورت احزابی مدرن، بر خلاف گروه‌های سیاسی سنتی احساس می‌شود. یعنی احزاب سیاسی مدرن در ایران ارتباطی منسجم و هدفمند با تشکل‌های اقتصادی منسجم و قدرتمند نداشتند و این تشتت در نهایت به شکست این احزاب منجرمی‌شد.
بررسی شکل‌گیری نخستین حزب سیاسی ایران مدرن؛ یعنی حزب دموکرات از این حیث روشنگر است. در کشاکش مشروطه گروهی از ایرانیان قفقاز حزبی سیاسی تشکیل دادند و آن را «فرقه اجتماعیون عامیون» نام گذاشتند. حزب دموکرات را بر این اساس می‌توان نخستین حزب سیاسی ایران به معنای مدرن آن خواند. سازمانی که شعبه‌هایش در چند شهر قفقاز و ایران ریشه دواند و در عرصه سیاسی کشور به‌عنوان عنصری مهم و اثرگذار نقش‌آفرینی کرد.
مجلس از جمله ارکان مهم تاثیرگذار در نظام‌های سیاسی است که سابقه تشکیل آن در ایران به انقلاب مشروطیت بازمی‌گردد. به واقع مجلس عالی‌ترین ثمره جنبش مشروطیت و پدیدهای جدید در واکنش به اقتدار سیاسی پیشینیان و نیز محدود کردن قدرت سیاسی شاهان و حاکمان گذشته بود. تا پیش از انقلاب مشروطه، تقسیم قدرت اجتماعی دوسو داشت یا در حیطه اقتدار دین بود یا در حیطه اقتدار سلطنت که در معنای دولت تعبیر می‌شد. از نهادها و سازمان‌های کارآمد جامعه مدنی خبری نبود؛ به همین دلیل از شاه و صدر اعظم و وزرایش به روسای دولت و از مراجع و مجتهدان به روسای ملت تعبیر می‌شد. فرمان تشکیل اولین دوره مجلس مشروطه در ایران توسط مظفرالدین شاه قاجار مقارن با روز یکشنبه 14 مرداد سال 1285 صادر شد. پس از صدور فرمان مشروطه، نظام‌نامه قانون انتخابات با سرعت تهیه و انتخابات آغاز شد. مجلس اول شورای ملی را که به حق می‌توان آن را مادر مشروطیت ایران نامید، سرانجام در 23 جمادی الاول سال 1326 بر اثر به توپ بستن مجلس منحل و استبداد صغیرآغاز شد.
در مجلس دوم قانون انتخابات تا حدی اصلاح شد؛ اما همچنان صنفی و دو مرحله‌ای برگزار شد. ناکامی مجلس اول در پی به توپ بستن آن و برقراری حاکمیت استبداد صغیر، رهبران مشروطه را واداشت تا برای حفظ نهضت و دستاوردهای آن، به تاسیس نهادهای سیاسی سازمان‌یافته دست بزنند. از همین رو به همت رهبران سخت‌کوش مشروطه، احزاب سیاسی در مجلس دوم شکل گرفت. به این ترتیب برای نخستین بار در تاریخ مجلس شورای ملی تشکیلات حزبی و گروه‌های سیاسی که مولود حکومت دموکراسی بود، در صحنه سیاست ایران پدید آمد. آنچه در تاریخ مشروطیت به نام فعالیت حزبی اشتهار دارد، مشخصا به دوره پس از استبداد صغیر و بازگشایی دومین دوره مجلس شورای ملی بازمی‌گردد.
با تشکیل مجلس دوم، دموکرات‌ها فرصت مناسب‌تری به دست آوردند تا شروع به فعالیت کنند. از بین 120 وکیل 27 نفر دموکرات بودند که 12 نفر از دموکرات‌ها از وکلای آذربایجان بودند.
اجتماعیون عامیون یک تشکیلات مخفی بود با عده‌ای فدایی مسلح، ولی حزب دموکرات یک حزب آشکار و رسمی شد که به‌خصوص مایل بود رابطه گذشته‌اش با انقلابیون فراموش شود. نام خود را دموکرات یا عامیون گذاشت و عنوان اجتماعیون یا سوسیالیست را به همین علت از نام خود حذف کرد. تقی‌زاده در رجب 1327ه.ق به تهران مراجعت و شروع به تشکیل کمیته موقت مرکزی حزب کرد. حزب دموکرات اولین حزب سیاسی منطبق بر تحزب غربی بود که در ایران تاسیس شد.
بعد از مجلس سوم مجددا در تاریخ سیاسی ایران شاهد به وجود آمدن یک دوران نسبتا طولانی فترت دیگر هستیم. دورانی که قریب 5 سال و نیم به طول کشید. سرگذشت اندوه‌بار سه مجلس آغازین عهد مشروطه که هریک به نحوی در میانه راه بسته شدند، حکایتگر نقش و اهمیت بی‌بدیل این نهاد است. مجلس چهارم نیز از پی یک دوره طولانی فترت پس از کودتای 1299ه.ش و خروج کامل روسیه از صحنه سیاسی ایران در 15 شوال 1339 توسط احمد شاه قاجار افتتاح شد و آغاز به کار کرد. بعد از اتمام فعالیت قانون‌گذاری دوره چهارم، مجلس پنجم شورای ملی فعالیتش را آغاز کرد. بررسی این دوره از قانون‌گذاری به لحاظ تاثیرگذاری‌اش در تاریخ ایران، با اهمیت است. در مجلس ششم و هفتم که در زمان رضاشاه روی کار آمدند تغییراتی را درخط‌مشی و سیاست نمایندگان دموکرات شاهد هستیم. برخی از اعضای حزب دموکرات بعدا حزب سوسیالیست و حزب تجدد را تشکیل دادند.
یکی از ویژگی‌های این گروه توجه خاص آنان به موضوع امپریالیسم بود. دموکرات‌ها بیش از سایر احزاب به مساله امپریالیسم و سلطه دول غرب توجه داشتند. آنها معتقد بودند و بارها تکرار می‌کردند که فقط با ایستادگی علیه روس‌ها و انگلیسی‌ها خواهند توانست جلوی تجاوزات آنها را بگیرند.
کتاب حاضر با در نظر گرفتن وضعیت موجود در جامعه ایران از دوره دوم تا هفتم مجلس شورای‌ملی به طرح این پرسش می‌پردازد که: چه عواملی در شکل‌گیری و تداوم حیات سیاسی دموکرات‌ها ایران از مجلس دوم تا هفتم شورای ملی موثر بوده است؟ در این تحقیق رویکرد اقتصادی، چگونگی شکل‌گیری و مبانی فکری حزب دموکرات ایران و حضور آنها در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی و تاثیر آنها بر روند مذاکرات مجلس شورای ملی مورد بررسی قرار گرفته است. یکی دیگر از مسائلی که این حزب بر آن تاکید داشت، اقتصاد کشور است. بنابراین نوشته حاضر به تبیین و بررسی منشأ مبانی فکری و اقتصادی نمایندگان دموکرات و رویکرد آنها در مسائل اقتصادی می‌پردازد. یکی دیگر از رویکردهای حزب دموکرات رویکرد بیرونی است؛ به این معنا که حزب دموکرات چه دیدگاهی نسبت به روابط با دیگر کشورها مانند روسیه و بریتانیا در قالب سیاست خارجی دارند که در بخشی از این کتاب به آن پرداخته شده است.
اهداف و ضرورتی که این کتاب به دنبال آن است
آشنا ساختن مخاطبان با ایجاد و مبانی شکل‌گیری دموکرات‌ها و حضور آنها در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی وتاثیر آنها بر مذاکرات مجلس دوم تا هفتم شورای ملی، منشأ و زمینه شکل‌گیری دموکرات‌ها در ایران به‌عنوان یک جریان سیاسی، تاثیر دموکرات‌ها به‌ویژه نمایندگان دموکرات‌ها در مذاکرات و مصوبات مجلس، بررسی زمینه‌ها وبسترهای اجتماعی و سیاسی تغییرات فکری دموکرات‌ها، تبیین و بررسی رویکرد نمایندگان دموکرات نسبت به مسائل اقتصادی، تبیین رویکرد نمایندگان دموکرات نسبت به سیاست خارجی، تبیین رویکرد نمایندگان دموکرات نسبت به سیاست داخلی.
در نتیجه‌گیری کتاب نیز با بررسی حزب دموکرات با توجه به اهداف و برنامه‌هایی که داشت چنین آمده که حزب دموکرات به دلایل زیر نتوانست در روند دموکراسی‌سازی ایران موفق عمل کند:مرام‌نامه حزب برگرفته از مرام‌نامه سوسیال‌دموکراسی روسیه و آلمان بود و موارد مطرح در مرام‌نامه منطبق با مسائل فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایران نبود. از جمله رادیکال‌ترین آن جدایی دین از سیاست بود که همین مساله درون مجلس و جامعه روحانیون مورد اختلاف و مخالفت‌هایی در روند فعالیت‌های حزب شد. نمایندگان حزب دموکرات درادوار مجلس بر اهمیت و ارزش نهاد قانون‌گذاری تاکید فراوان داشتند و خود را حامی رنجبران و طبقه ستم‌دیدگان معرفی می‌کردند و به‌رغم گسترش گفتمان و ادبیات سوسیال‌دموکرات‌ها در این مقطع در ایران نمی‌توان مدعی شناخت علمی و کامل ایرانیان در سطح وسیعی از این ایدئولوژی شد و از یکسو بخش اعظم جامعه ایران را توده‌های مردم کم‌سواد و بی‌سواد تشکیل می‌دادند که نه اهل مطالعه بودند و نه توانایی فهم این اندیشه‌های فلسفی را داشتند و این خود گواه بر نبود بسترهای لازم در جامعه ایران برای ایجاد و دوام حزب بوده است.
مخالفت‌هایی که با حزب می‌شد از 3 منبع نشأت می‌گرفت: 1-سیاست استعماری روسیه در ایران که مخالف استقلال و تشکیل هر دولت-مردمی در کشور بود.
2- ایجاد ائتلاف‌های محافظه‌کاران داخلی که ترکیبی از نخبگان طبقه حاکم و کسانی بودند که به جنبش مشروطه‌خواهی پیوسته و خواستار بازپس‌گیری قدرت سیاسی بودند و همچنین روحانیون سنتی که با نوسازی از نوع غربی مخالفت می‌کردند.
3- تازه به دوران‌رسیده‌هایی که در رهبری حزب قرار گرفتند و تمایل ناچیزی به پایدارساختن حزب یا سعادت ورفاه مردم داشتند.
بنابراین حزب دموکرات را نمی‌توان از احزاب تمام‌عیار سوسیال دموکرات همچون حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه یا احزاب اروپای تحت این عنوان محسوب کرد. با تمام اینها شکل‌گیری چنین سازمان‌هایی باهدف راهیابی دموکراسی به ایران و شناخت وسیع و دقیق‌تر ایرانیان از این جریان سیاسی و فکری بود، ولیکن آن نتیجه مطلوب حاصل نشد.
نقد کتاب:
کتاب جریانشناسی سیاسی حزب دموکرات ایران به بررسی رویکرد اقتصادی، سیاسی سوسیال دموکرات ایران پرداخته است که با تاثیرپذیری از جنبش سـوسیال دمـوکرات قفقاز و روسیه در ایران تاسیس شد و در دوران مشروطیت فعالیت خود را آغاز کرد. این حزب هر چند از ایـدئولوژی سـوسیالیستی احزاب سوسیال دموکرات قفقاز و روسیه تاثیر می‌پذیرفت، اما به‌دلیل ساختار سیاسی و اجتماعی ایران در بسیاری از مسائل مستقل عمل می‌کرد. حزب دموکرات ایران که به‌عنوان نخستین حزب در ایران شکل گرفت، ادامه همان حزب اجتماعیون عـامیون است که در دوران مجلس اول مخفی و کوچک بود، رهبری حـزب با حیدرخان عمو اوغلی و محمد امین رسـول‌زاده بود که آنها به‌عنوان گردانندگان امور و تـئوریسین حزب محسوب می‌شدند. دموکرات‌ها از حزب سوسیال دموکرات روسیه الهام مـی‌گرفتند و مـرام‌نامه آنها براساس مرام‌نامه سوسیال دموکرات بود. این حزب نیز مانند احزاب سوسیالیست کـه اعـتقاد به فعالیت پارلمانی دارند، درصدد پیشبرد سوسیالیسم از طریق مجلس و مشروطه بود. بنابراین با ورود حزب دموکرات به مجلس ازدوره دوم شورای ملی رسما به‌عنوان یک حزب مدرن در دوران مشروطیت فعالیت خود را آغاز کردند، نمایندگان حزب در روند مذاکرات مجلس و مصوبات آن در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تاثیر بسزایی داشتند. از این رو نوشتار حاضر با بهره‌گیری از اسناد موجود و تاکید برمذاکرات مجلس از دوره دوم تا هفتم شورای ملی در4 فصل درصدد بررسی رویکرد سیاست داخلی وخارجی حزب دموکرات ایران است، برای اولین بار در این کتاب با تاکید بر مذاکرات، رویکردهای حزب در مسائل مختلف بررسی شده است.
فصل اول این تحقیق به بررسی جریانشناسی سیاسی حزب دموکرات اختصاص دارد. فصل دوم رویکرد اقتصادی حزب دموکرات و دیدگاه نمایندگان حزب در مجلس شورای ملی درباره مسائل مختلف اقتصادی را مورد بررسی قرار داده است. در فصل سوم رویکرد نمایندگان حزب دموکرات در سیاست داخلی بررسی شده است. فصل چهارم نیز به رویکرد نمایندگان دموکرات در سیاست خارجی پرداخته است.
برخی از اشکالات کتاب
الف- نویسنده در تحلیل‌های خود درمورد علل ناکامی حزب دموکرات، تنها به وضعیت سیاسی و اقتصادی داخلی ایران دوران مشروطه پرداخته است؛ اما به نقد سوسیال دموکراسی موجود در روسیه به‌طور کلی نپرداخته است.
ب- ارائه و استفاده از دیدگاه‌های دیگران از کاستی‌های دیگر کتاب است که نیاز است به دیدگاه‌ها و نظرات اندیشمندان اروپایی که در این زمینه فعالیت داشتند نیز پرداخته شود.
ج- اما دلبستگی نویسنده به مذاکرات مجلس که نمایندگان حزب دموکرات در ادوار مختلف مجلس شورای ملی باعث شده به این نکته اساسی توجه کافی نداشته باشد که شرایط جامعه ایران برای فعالیت‌های پارلمانی مناسب نبود. ساخت طبقاتی ایران مانند روسیه و قفقاز نبود که اکثریت تشکل‌های کارگری فعال باشد و به مشکلات آنها از طریق پارلمان رسیدگی شود.
