نخستین بحث‌های نظری در ضرورت اصلاحات

از دیدگاه تاریخ اصلاحات و آشنایی ایرانیان با اندیشه مشروطه‌خواهی نخستین سفرنامه‌های ایرانیان به خارج از کشور مانند تحفة العالم عبداللطیف شوشتری، مسیر طالبی میرزا ابوطالب‌خان و به‌ویژه سفرنامه میرزا صالح شیرازی را می‌توان در شمار اسناد نخستین تاملات درباره اصلاحات دانست، هر چند که مفهوم اصلاحات در آن نوشته‌ها ظاهر نمی‌شود... جایگاهی که سفرنامه‌نویسان ایرانی در انتقال اندیشه تجدد به ایران داشته و به‌ویژه آنچه آنان درباره نهادهای نظام‌های جدید گفته‌‌اند، از این حیث ضرورت داشت که آگاهی‌های رجال اصلاح‌طلب از مجرای برخی از سفرنامه‌ها انجام گرفت.

به نظر نگارنده این سطور میرزا ابوالقاسم قائم مقام با خواندن سفرنامه میرزا صالح شیرازی تصوری از سلطنت مشروطه و با خواندن گزارش خسرو میرزا از سفارت به روسیه، تصوری از برخی موسسات تمدن جدید پیدا کرده بود. میرزا صالح از کارگزاران برجسته دارالسلطنه تبریز به شمار می‌آمد و نظر هیات‌های اعزامی در برخی سفارت‌ها را به نظام نهادهای جدید جلب می‌کرد.

 نطفه اندیشه اصلاحات میرزا‌تقی خان امیرکبیر نیز، به خلاف نظر رایج، که اصلاحات او را تقلیدی از تنظیمات عثمانی دانسته‌‌اند، در دارالسلطنه تبریز تکوین پیدا کرد. این نخستین دریافت از اصلاحات و مشروطیت، که میرزا ابوالقاسم، میرزا تقی خان و دیگر رجال دارالسلطنه تبریز پیدا کرده بودند، ناظر بر اندیشه تجددی بود که از اروپای باختری می‌آمد... این نکته نیز از دیدگاه تاریخ اندیشه سیاسی جدید در ایران شایان توجه است که به دنبال بی‌التفاتی اهل نظر به مبانی اندیشه تجددخواهی، سفرنامه نویسی و سفارت‌های رجال ایران به مکان اندیشیدن به وضع انحطاط تاریخی ایران و سازمان نوآیین کشورهای اروپایی تبدیل شد. این حکم را حتی می‌توان به مورد ملکم‌خان نیز که از معدود اهل نظر عصر ناصری بود، تعمیم داد. در مقایسه‌‌ای میان مباحث نخستین رساله‌های ملکم‌خان با آنچه در سفرنامه فرخ خان امین‌الدوله آمده، می‌توان گفت که او به‌رغم ادعای سال‌ها تحصیل اقتصاد و سیاست فرانسه، عمده اطلاعات اولیه خود را از مباحثی برگرفته که در نشست‌های هیات سفارت برای بستن عهدنامه ترکمانچای دوم در مورد هرات و افغانستان به‌طور کلی مطرح می‌شده است. سفارت‌های عصر ناصری به اروپای غربی نیازمند زمانی طولانی بود و نشست‌هایی که اعضای سفارت در ضمن سفر برای تبادل تجربه‌ها و اطلاعات برگزار می‌کردند، فرصت مغتنمی برای بحث درباره نهادهای نظام جدید کشورهای اروپایی و انحطاط ایران به شمار می‌آمد.

 به‌ویژه سفرهایی مانند سفارت آجودانباشی و فرخ خان، که در جریان آن ایرانیان طعم آن وهن بزرگ دوم تاریخ معاصر ایران را چشیدند و با دادن امتیازات قابل توجه بازگشتند، از این حیث دارای اهمیت بود که به بحران سلطنت مستقل دامن زد و زمینه را برای دوره جدیدی در اصلاحات فراهم آورد که با روی کار آمدن میرزا حسین‌خان مشیرالدوله، سپهسالار اعظم آغاز شد و تا فراهم آمدن مقدمات جنبش مشروطه خواهی ادامه پیدا کرد.

منبع: تاملی درباره ایران

جلد دوم: نظریه حکومت قانون در ایران

بخش نخست: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی

جواد طباطبایی

انتشارات مینوی خرد