مسوولیت بدون قدرت!
بیست سال پیش هنگامی که شیوع ویروس سارس به جهان نشان داد یک ویروس جدید چه لطماتی می‌تواند وارد کند سازمان بهداشت جهانی به دلیل اقدامات فوری و موثری که برای مهار این ویروس انجام داد مورد ستایش قرار گرفت. این سازمان طی چند ماه همه کشورها را هماهنگ کرد و شرایط به حالت عادی بازگشت. این‌بار ویروس جدید بسیار خطرناک‌تر است، سریع‌تر شیوع پیدا می‌کند و هیچ دارو یا واکسنی برای آن وجود ندارد. اکنون نسبت به دو دهه قبل، جهان به‌هم پیوسته‌تر است. اما نوعی احساس ملی‌گرایی در مسیر همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با ویروس کرونا مانع پدید آورده است. بسیاری از متخصصان هشدار داده‌اند که سازمان بهداشت جهانی اکنون در حالی با بدترین شیوع یک ویروس در یکصد سال اخیر مواجه است که در ضعف قرار دارد. چند دهه کمبود منابع مالی، حاکمیت بوروکراسی و فشارهای سیاسی از توانایی این سازمان کاسته است.
چند سوال درباره سازمان بهداشت جهانی مطرح است برای مثال سازمان بهداشت جهانی چه قدرت‌ها و اختیاراتی دارد و چرا این سازمان برای متقاعد کردن کشورها به رعایت دستورالعمل‌ها با مشکل مواجه است؟
هفتم آوریل سال ۱۹۴۸ یعنی ۷۲ سال قبل، سازمان بهداشت جهانی تشکیل شد. به‌عنوان نخستین بازوی تخصصی سازمان ملل، مسوولیت فراگیر ارتقای سطح بهداشت تمام انسان‌ها به بالاترین استاندارد بهداشتی و مبارزه با بیماری‌های واگیر بر عهده این سازمان گذاشته شده، اما حتی در آن زمان کشورها تمایل نداشتند، این سازمان در امور داخلی آنها دخالت کند. در واقع به این سازمان مسوولیت داده شده اما قدرت اقدام به آن داده نشده است. امروزه سازمان بهداشت جهانی در ۱۵۰ کشور جهان دفتر نمایندگی دارد، اما بودجه آن به اندازه یک بیمارستان متوسط است. این سازمان همچنان یک سازمان هماهنگ‌کننده در حوزه اجرای برنامه تزریق واکسن و تحقیقات است و به کشورها کمک می‌کند سطح بهداشت و سلامت خود را بالا ببرند. هنگامی که یک همه‌گیری رخ می‌دهد سازمان بهداشت جهانی مسوولیت هماهنگی واکنش بین‌المللی در برابر آن را بر عهده دارد. این سازمان می‌تواند وضعیت اضطراری سلامت اعلام کند، منابع را تقسیم کرده و توصیه‌هایی به کشورها ارائه کند. اما این سازمان بازوی اجرایی برای وادار کردن کشورها به اقدام ندارد. مثل تمامی نهادهای سازمان ملل، سازمان بهداشت جهانی به تاثیرپذیری از خواست قدرت‌های بزرگ یعنی چین و آمریکا متهم است. گاه این سازمان به اقدام دیرهنگام و گاه به دادن هشدارهای غیرضروری که سبب لطمات اقتصادی به کشورها می‌شود متهم می‌شود. سال ۲۰۰۹ هنگامی که مشخص شد همه‌گیری جهانی به اندازه‌ای که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده بود خطرناک نبوده، این سازمان به اغراق درباره شدت بحران برای سود رساندن به شرکت‌های دارویی متهم شد.
درباره واکنش سازمان بهداشت جهانی به همه‌گیری ویروس کرونا پرسش‌های متعددی مطرح است. آخرین روزهای سال گذشته میلادی یعنی حدود یک تا دو ماه پس از آنکه دانشمندان معتقدند ویروس برای نخستین‌بار از حیوان به انسان منتقل شده، گروهی کوچک از متخصصان این سازمان از طریق شبکه‌های اجتماعی و گروه‌های پزشکی، از موضوع مطلع شدند. پس از آنکه بخش خدمات بهداشتی ووهان گزارش‌هایی درباره موارد یک بیماری غیرمعمول ارسال کرد، گروهی از کارشناسان سازمان بهداشت جهانی به چین سفر کردند. با آنکه کشورها ملزم هستند در این زمینه‌ها به سازمان بهداشت جهانی گزارش دهند، اما این سازمان باید منتظر دعوت‌نامه رسمی بماند تا پس از آن، گروهی را به کشور موردنظر اعزام کند و هیچ کشوری تمایل ندارد گروهی برای ارزیابی اوضاع به آن سفر کند. اوایل ماه ژانویه دفتر این سازمان در چین تحقیقاتی را در زمینه ویروس کرونا شروع کرده بود. کارشناسان سازمان بهداشت جهانی بر داده‌های کلینیکی و اقدامات چین در مقابله با این ویروس تمرکز کردند.
سوال بعد این است که آیا اقدام سازمان بهداشت جهانی خیلی دیر انجام شد؟ سازمان بهداشت جهانی پایان ماه ژانویه وضعیت اضطراری اعلام کرد، زیرا معمولا باید شیوع واضح ویروس در کشورهای مختلف رخ دهد تا وضعیت اضطراری اعلام شود. سازمان بهداشت جهانی یازدهم ماه مارس، شیوع ویروس کرونا را یک همه‌گیری اعلام کرد و در آن زمان موارد ابتلا در بیشتر از 100 کشور تشخیص داده شده بود. این سازمان از پیش از کشورها خواسته بود اقداماتی برای مقابله با شیوع ویروس کرونا انجام دهند، اما برخی کشورها از جمله آمریکا و انگلستان، تمایلی به اقدام نداشتند و نیز منابع مالی صندوق اضطراری ویروس کرونا در سازمان بهداشت جهانی، به کندی تامین می‌شد.
پرسش بعدی این است که آیا سازمان بهداشت جهانی از چین طرفداری می‌کند؟ در واقع این سوال مطرح است که چرا گاه این سازمان بدون ارائه دلیل، توصیه‌های چین را عینا تکرار می‌کند. تا اوایل ماه ژانویه سازمان بهداشت جهانی تاکیدهای چین بر اینکه هیچ مدرکی برای اثبات انتقال ویروس کرونا از انسان به انسان وجود ندارد را تکرار کرد و این در حالی است که در ماه قبل از آن، گزارش‌هایی درباره مبتلا شدن اعضای خانواده یک فرد مبتلا منتشر شده بود. برخی معتقدند این امر ثابت می‌کند مقامات چین در ابتدا در زمینه شیوع ویروس کرونا پنهان کاری کردند در نتیجه چند هفته بسیار مهم برای جلوگیری از شیوع این ویروس در جهان از دست رفت. تعداد زیادی از تحقیقات نشان می‌دهد، اگر چین حتی یک هفته زودتر اقدام برای مهار ویروس کرونا را شروع کرده بود، تعداد موارد ابتلا تا ۷۰ درصد کمتر بود. البته وقتی چین اقدام را آغاز کرد این کار را به شکلی فراگیر و سختگیرانه انجام داد و سازمان بهداشت جهانی این روش چین را ستایش کرد؛ یعنی تست‌گیری فراگیر و ردیابی موارد ابتلا و انتقال.
یک مشکل دیگر سازمان بهداشت جهانی، دشواری متقاعد کردن کشورها به ارائه اطلاعات است. برخی کارشناسان می‌گویند سابقه دولت چین در زمینه اطلاع رسانی و اقدام در همه‌گیری‌ها باید از همان ابتدا سازمان بهداشت جهانی را به آنچه دولت چین اعلام کرد، مشکوک می‌کرد. پرسش بعدی این است که آیا سازمان بهداشت جهانی بیش از حد ضعیف است؟ ساختار مدیریت این سازمان به شکلی است که صرفا می‌تواند به انتقاد از کشورها بپردازد. چند هفته پیش ترامپ اعلام کرد تحقیقات درباره نحوه مقابله سازمان بهداشت جهانی با همه‌گیری ویروس کرونا انجام خواهد شد و آمریکا کمک مالی به این سازمان را متوقف می‌کند. او این سازمان را به کمک به چین برای پنهان‌کاری درباره گستردگی شیوع ویروس کرونا متهم کرد. این موضع‌گیری اقدامی برای منحرف کردن توجهات از سوء‌مدیریت دولت آمریکا در زمینه مقابله با ویروس کرونا تلقی شد. اما تحلیلگران معتقدند قطع کمک مالی آمریکا به این سازمان در بحبوحه همه‌گیری ویروس کرونا زیانبار خواهد بود.
