ایجاد فرصت در هنگام تهدید
ایران به‌دلیل برخورداری از مزیت‌های متعدد گردشگری، جزو دیدنی‌ترین مقاصد جهانگردی در دنیاست، لیکن به‌دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های اقتصادی، کمبود امکانات پذیرایی و تفریحی، فقدان شیوه‌های نوین مدیریتی در عرصه گردشگری و عدم وجود برنامه‌ریزی‌های هدفمند، آن‌چنان که باید، مورد توجه گردشگران بین‌المللی قرار نگرفته است و فرصت‌های انبوه گردشگری در ایجاد شغل و درآمد، یکی پس از دیگری از دست می‌رود. گردشگری به‌عنوان صنعتی خدماتی، یکی از منابع مهم درآمدی جهان مطرح شده است و فرصت‌های شغلی بی‌شماری در بخش‌های مختلف اقتصادی ازجمله حمل‌ونقل، هتل‌داری، رستوران‌ها، تولید صنایع‌دستی و مانند آن ایجاد کرده است.
به‌طور‌کلی، دلایل اهمیت این صنعت عبارتند از: سودآوری بالا، بازگشت سرمایه در کوتاه‌مدت، اشتغال‌زایی گسترده، عدم نیاز به صرف هزینه‌های سرسام‌آور اولیه نسبت به دیگر فعالیت‌های اقتصادی، رونق در دیگر صنایع و بخش‌های اقتصادی، بهره‌گیری از ظرفیت‌های باستانی و طبیعی و مانند آن. ویژگی مهم دیگر صنعت گردشگری که در اقتصاد ایران بیش از دیگر مزایای گردشگری باید موردتوجه قرار گیرد، تاثیرگذاری درآمد صنعت گردشگری بر رونق‌بخشی سریع وضعیت اقتصادی اقشار ضعیف است که این مهم بر درآمدهای ناشی از صنعت نفت و معادن مزیت دارد.
مطابق گزارش سازمان جهانی جهانگردی، دریافتی کل کشورها از محل گردشگری بین‌المللی پس از سال ۲۰۰۷ برای اولین بار از مرز هزار میلیارد دلار گذشت و به ۳/ ۱ هزارمیلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ افزایش یافته است، این روند همچنان ادامه یافته تا جایی که به بیش از ۵/ ۱هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ رسیده است. رشد این رقم نشانگر اهمیت روزافزون گردشگری در دستیابی به منافع اقتصادی است (سازمان جهانی جهانگردی، WTO، ۲۰۱۷). طبق آمار سازمان جهانی گردشگری، مسافرت به خارج از محل اقامت، از ۲۵ میلیون نفر در سال ۱۹۹۵ به بیش از یک میلیارد تا قبل از شیوع کرونا رسید. بر این اساس صنعت گردشگری، یکی از عوامل بهتر شدن وضعیت اقتصادی محسوب می‌شود. اتکای این صنعت ارائه خدمات، بستر مناسبی را برای ایجاد شغل و درآمد فراهم کرده است. این صنعت جزو مهم‌ترین منابع ایجاد ثروت و یکی از ارکان اصلی تجارت بین‌الملل محسوب می‌شود. منابع ارزی که گردشگری بین‌المللی در اختیار یک کشور قرار می‌دهد، نه تنها زیاد است بلکه سهل‌الوصول نیز هست.
به این لحاظ، کسب درآمدهای ارزی از مهم‌ترین اثرات گردشگری بین‌المللی است که تاثیر زیادی بر تراز تجاری و تراز پرداخت‌های یک کشور ایجاد می‌کند. صنعت گردشگری، این اثر را نیز دارد که یک زنجیره تامین بین تولید، مصرف و توزیع ایجاد می‌کند به‌طوری‌که بسیاری از صنایع بالادستی تولید‌کننده کالاها و خدمات برای استفاده و پاسخگویی به تقاضای گردشگران عرضه می‌شود. از سوی دیگر، صنعت بیمه و صنعت حمل و نقل ارائه‌کننده خدمات توزیعی به صنعت گردشگری است. امروزه با توسعه تجارت در خدمات که از آن جمله می‌توان به صادرات و واردات خدمات فنی- مهندسی و خدمات بیمه‌ای و مالی اشاره کرد که هم دارای ارزش افزوده بالایی است و هم گردش سرمایه در آن زیاد است. صنعت گردشگری به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های تجارت در خدمات محسوب می‌شود که هر دو مقوله گردش مالی و ارزش افزوده بالا ناشی از ارائه خدمات مستقیم و غیرمستقیم به اقتصاد، در آن دیده می‌شود.
براساس پیش‌بینی سازمان جهانی گردشگری، صنعت گردشگری جهان به‌دلیل اپیدمی بیماری کرونا در سال ۲۰۲۰ حدود ۷۰ درصد کوچک می‌شود و این بزرگترین سقوط این صنعت از دهه ۱۹۵۰ خواهد بود. خسارات به‌وجود آمده یا قابل پیش‌بینی، اثرات مستقیم و غیرمستقیم زیادی بر اقتصاد کشورها وارد می‌کند.
گردشگری از جمله بخش‌های اقتصادی اشتغال‌زایی است که با بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی درحوزه‌های خدماتی، کشاورزی و صنعتی گره می‌خورد. گردشگری در دوره رونق فرصت‌های شغلی زیادی ایجاد می‌کند، ولی شغل‌های زیادی هم در دوره بحران آن از بین می‌رود. کارشناسان و سیاست‌گذاران گردشگری، همواره به‌ویژگی در «ایجاد شغل» و «تخریب شغل» این صنعت توجه دارند و براساس آن، تحلیل و برنامه‌ریزی می‌کنند. عمده نگرانی سازمان جهانی گردشگری نیز تخریب شغل در دوران بحران و پس از آن است. بنا بر اعلام دبیرکل سازمان جهانی گردشگری، بحران ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا، شغل‌های زیادی را از بین برده و آمار آن ممکن است به رقمی درحدود ۱۱۰ میلیون شغل در سراسر جهان در سال‌جاری برسد.
صنعت گردشگری در ایران هم نه تنها به‌دلیل شیوع بیماری کرونا بلکه به واسطه تحریم‌ها و نوسان‌های نرخ ارز آسیب‌های جدی دیده است. با توقف فعالیت‌های گردشگری بین‌المللی و گردشگری داخلی، بسیاری از کسب‌وکارها از جمله آژانس‌های مسافرتی، رستوران‌ها و هتل‌ها، فعالیت‌های فرهنگی، مذهبی و ورزشی را به تعطیلی کشانده است و بیم آن می‌رود با طولانی‌تر شدن بحران، جابه‌جایی و حتی تخریب شغل گسترده‌ای در صنعت گردشگری و بخش‌های اقتصادی بالادستی و پایین‌دستی اتفاق بیفتد.
حال این نکته وجود دارد، با توجه به بحران کرونا که در اقتصاد جهانی و حتی اقتصاد ایران اثرات ناخوشایندی را ایجاد کرده است، باید به عارض شدن این بحران در صنعت گردشگری، به‌عنوان یک تهدید نگاه کرد؛ یا اینکه یک فرصت ایجاد شده مطلوب نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی در دروان پسابحران خواهد بود؟ درست است که این صنعت، بیش از بخش‌های اقتصادی دیگر دچار لطمه شدید شده است و بسیاری از فعالیت‌های مرتبط را به تعطیلی کشانده اما باز باید نگاه عمیق‌تری به تمایز بین تهدید یا فرصت در صنعت گردشگری در شرایط فعلی و دوران بعدی کرونا ایجاد شود. شکی نیست که در دوران پساکرونا، رویکرد جدیدی در تجارت بین‌الملل و تقسیم منافع و منابع بین کشورها و بنگاه‌ها ایجاد می‌شود. به‌نظر می‌رسد، صنعت گردشگری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار خواهد بود زیرا بازنگری سمت عرضه و ایجاد تقاضا هر دو بازوی مناسبی برای راه‌اندازی و پویایی صنعت گردشگری خواهد بود. شاید بیش از هر صنعت دیگر، خلاقیت کارآفرینی و فناوری بتواند تجارت گردشگری را نجات بدهد و عرضه خدمات گردشگری را به‌عنوان بخش صادرات خدمات فعال‌تر کند. بر این اساس و با توجه به انتظارات انباشته شده برای گردشگری در دوره پساکرونا، این نوید وجود دارد که فعالیت‌های گردشگری با رویکرد نوین در این نوع تجارت و با شدت بیشتری شکل بگیرد. پس با توجه به مطالب اشاره شده، می‌توان به فرصت‌های پیش‌رو در صنعت گردشگری نسبت به تهدیدهای عارض شده بر آن وزن بیشتری داد.
اقتصاد ایران، همواره با فرصت‌‌سوزی‌های بی‌شماری مواجه بوده و فرصت‌های جذب سرمایه‌گذاری خارجی، خروج از انزوا، یکپارچگی تجاری منطقه‌ای، عضویت در اتحادیه‌های اقتصادی، بهره‌مندی از انتقال و سرریزهای تکنولوژیک را از دست داده است. پس اگر قرار است فرصت‌سوزی‌ها ادامه یابد و همچنان توهم بی‌نیازی وجود داشته باشد و آن را تقویت کنیم، گردشگری بین‌المللی یک تهدید به‌شمار می‌آید. اگر در فردای کرونا به‌دنبال گسترش روابط تجارت خارجی هستیم برای اینکه بتوان اقتصاد کشور را پویاتر و چابک‌تر معرفی کرد، گردشگری که مهم‌ترین رکن بخش تجارت در خدمات است، می‌تواند یک فرصت طلایی را برای اقتصاد ایران فراهم کند.
کشور ما سرمایه‌های میراث فرهنگی و تاریخی بی‌شماری دارد که جدا از ارزش‌های معنوی و فرهنگی آنها دارای ارزش اقتصادی است که می‌تواند درآمد ارزی و ارزش افزوده قابل ملاحظه‌ای را نسبت به صادرات نفت و صادرات مواد اولیه ایجاد کند. بوم‌گردی و گردشگری روستایی، مورد علاقه میلیون‌ها گردشگر بین‌المللی و متضمن خلق هزاران فرصت شغلی است. کشور ما دارای جذابیت‌های بومی و طبیعی کم‌نظیری در منطقه خاورمیانه و دارای مزیت‌های نسبی و رقابتی در گردشگری درمانی و آموزشی است. با توجه به تنوع گردشگری در ابعاد متنوع فرهنگی، تاریخی، درمانی، آموزشی، طبیعی و ... دارای مزیت‌های فوق هستیم که این دو عامل از ارکان اصلی تجارت بین‌الملل است. به‌جای اینکه به‌دنبال بالابردن سهم بخش‌خارجی اقتصاد در تولید ناخالص اقتصاد از طریق صادرات مواد خام و اولیه باشیم، به رونق گردشگری بین‌المللی بیندیشیم که بدون‌شک، فرصت طلایی در دوران بعد از بحران کرونا به‌وجود می‌آید. به شعار کنونی سازمانی جهانی گردشگری هم بیندیشیم که: گردشگری به‌عنوان بخش نهایی ارتباط شخص به شخص و ترویج همبستگی و دوستی، نقش مهمی در گسترش اعتماد به نفس گسترده‌تر خواهد داشت و منافع آن بسیار فراتر از گردشگری است. فقط با این روش می‌توان اقتصادهای خود را به سمت رشد سوق داد و شروع به بازسازی جوامع خود در ایام پساکرونا کرد.
