بحران سرمایه انسانی
این روزها، خبرهایی درباره احیای آنچه به نام برجام می‌‌شناسیم به گوش می‌‌رسد. به قول سیاسیون، دود سفید از وین به چشم می‌‌خورد. تاثیرات محدودی هم روی قیمت دلار که درست یا غلط، امروزه به یکی از سنجه‌های ارزیابی وضعیت اقتصاد مستقل و غیر وابسته ایران تبدیل شده داشته است. اما به نظر می‌‌رسد بسیاری از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی ایران به این نشانه‌ها امیدی نداشته باشند. اتفاقاتی که در طول سال ۱۴۰۰ روی داده، ناامیدی را گسترش داده است. اتفاقاتی مانند اصرار و ابرام بر تصویب و اجرای طرح به اصطلاح حمایت از حقوق کاربران، در کنار فیلتر شدن کسب و کارها و تشدید مهاجرت نیروی نخبه.
اتفاقا مهم‌ترین عاملی که باعث می‌شود بسیاری از کارشناسان امیدی به بهبود چه در کوتاه‌مدت و چه حتی میان‌‌مدت نداشته باشند، همین موضوع مهاجرت و ناامیدی نخبگان است. اکوسیستم استارت‌آپی بر خلاف حوزه‌های دیگر، نیاز مبرم و وابستگی کامل به منابع انسانی دارد. در حوزه خودرو، احیای برجام و صدور یک دستور یا آیین‌‌نامه یا تصویب یک قانون، می‌تواند به سرعت اوضاع بازار خودرو را بهبود بخشد. در حوزه‌های دیگر هم همین‌‌طور است. مسکن، بازار سرمایه، کشاورزی، صنعت. با یک دستور، با یک بخشنامه، با یک آیین‌‌نامه می‌توان امیدوار بود در مدت کوتاهی، حتی طی چند ماه، بهبود ملموس و تغییر را شاهد باشیم.
ولی درحوزه فناوری، جایی که موتور محرکش انسان متخصص، امیدوار و تلاشگر است، سال‌هاست بسیاری از متخصصان مهاجرت کرده و آنهایی هم که مانده‌‌اند اغلب به مهاجرت می‌‌اندیشند. آنهایی هم که به هر دلیل میلی به رفتن ندارند، امید چندانی به بهبود ندارند. عملا تربیت و پرورش یک نسل توانمند دیگر، نیاز به بیش از ۱۰ سال تلاش پیگیر و مستمر دارد. فراموش نکنیم آنچه بین‌سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ شاهد آن بودیم، نتیجه همراهی دو نسل بود. نسلی که با ۱۳۷۶ و تغییر فضای شرایط سیاسی و اقتصادی به آینده امیدوار شده بود و در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ به جایگاه تصمیم‌گیری و تصمیم‌‌سازی رسیده بود و نسل جوانی که سرشار از امید و انرژی بود.
امروز، حتی اگر با پذیرش برجام گشایش‌‌هایی در برخی حوزه‌ها رخ دهد، فضای کسب و کار آنلاین و استارت‌آپ‌‌ها از منافع آن بی‌‌بهره خواهد بود.
در چنین شرایطی، حتی با فرض بهبود شرایط اقتصادی، در کوتاه‌مدت و میان‌‌مدت نمی‌توان امیدوار بود، در اکوسیستم استارت‌آپی اتفاق مهمی بیفتد. ممکن است برخی گمان کنند با ورود سرمایه‌‌گذاران خارجی، رونق به این حوزه برمی‌‌گردد. این عزیزان احتمالا فراموش کرده‌‌اند سرمایه‌‌گذاری در حوزه استارت‌آپی یک سرمایه‌‌گذاری بلندمدت است. با توجه به مسائلی که برای سرمایه‌‌گذاران خارجی در سال‌های ۹۲ تا ۹۶ (در بهترین شرایط از نظر امید به بهبود و ادامه فضای مناسب استارت‌آپی وجود داشت)، انتشار «شب‌‌نامه»ها علیه سرمایه‌‌گذاران و فعالان استارت‌آپی، تهدید دانستن فضای دیجیتال و نگاه امنیتی به حوزه اینترنت، عملا سرمایه‌‌گذار خارجی هم به ایران نخواهد آمد.
در چنین شرایطی که نه سرمایه هست و نه نیروی نخبه، چه امیدی به بهبود می‌توان داشت؟
ضمن اینکه بخش مهمی از محدودیت‌‌های ما در حوزه استارت آپی داخلی است (فیلترینگ) و از آنجا که هرگونه سرمایه‌‌گذاری در حوزه فناوری اطلاعات با نگاه امنیتی دیده می‌شود، به جای امید بستن به احیای برجام و گشایش در حوزه استارت‌آپی باید به تغییر نگرش برادران و عزیزان تصمیم‌گیر و تصمیم‌‌ساز توجه و تلاش کرد. این عزیزان، نگاه اشتباهی را که عواقب آن را چند دهه است با گوشت و پوست و استخوان چشیده‌‌ایم رها کنند و دنیای جدید را با شرایطی که دارد بپذیرند و خود را با آن هماهنگ کنند.
این نخستین پیش‌‌نیاز برای بهبود فضای کسب و کار آنلاین و استارت‌آپ‌‌ها است. فارغ از اینکه برجام احیا بشود یا نشود.
همچنین، مهم‌ترین مسائلی که برجام به آن می‌‌پردازد، اجازه یافتن کشورهای اروپایی و آسیایی برای تعامل حداقلی با ایران در برخی حوزه‌ها است. بیش از ۵۰ درصد همه آنچه به نام «استارت‌آپ» و «اکوسیستم استارت‌آپی» می‌‌شناسیم در آمریکا است، تقریبا همه ابزارهای بازاریابی در فضای دیجیتال آمریکایی است، اغلب زیرساخت‌‌های قابل اتکای حوزه فناوری اطلاعات هم آمریکایی است. عملا برجام اجازه دسترسی به این منابع را نمی‌دهد. به نظر می‌‌رسد تنها راه بهبود شرایط کلی، مذاکره مستقیم و رودررو با آمریکا است. بدون مذاکره و تفاهم با آمریکا عملا برجام لااقل در حوزه فناوری اطلاعات کار خاصی انجام نمی‌دهد و نباید به آن امیدوار بود.
