پیامدهای یک برخورد تبعیضآمیز
دانشجویان غیرایرانی شهریهپرداز نیز به دو دسته تقسیم می‌‌‌شوند. یک‌دسته دانشجویانی هستند که مهاجرند (از خانواده مهاجر در ایران به دنیا آمده یا در کودکی به ایران آمده‌‌‌اند)، در اینجا مدرسه رفته‌‌‌اند، سپس کنکور داده و وارد دانشگاه شدهاند. دسته دیگر دانشجویان غیرایرانی از طریق دانشگاه‌‌‌ها به‌‌‌صورت مستقیم پذیرش و وارد دانشگاه می‌‌‌شوند.
دانشجویان مهاجر مقیم ایران که از طریق کنکور سراسری وارد دانشگاه‌‌‌های ایران می‌‌‌شوند، اغلب از خانواده‌‌‌های افغانستانی و عراقی هستند که به دلیل شرایط نامساعد و ناآرام ناشی از جنگ در کشورشان به ایران پناه آورده‌‌‌اند. این خانواده‌‌‌ها عمدتا چند دهه است که ساکن ایران هستند و فرزندان و نسل‌‌‌های بعدی آنها در اینجا متولد شدهاند. آنان ایران را به‌‌‌عنوان خانه دوم خود انتخاب کردهاند و زندگی در اینجا را بخشی از هویت خود می‌‌‌دانند. این افراد با جامعه و فرهنگ این سرزمین سازگار شدهاند، بنابراین فرزندانشان به شیوه ایرانی، از آموزش ابتدایی تا آموزش عالی تحصیل می‌کنند و با کنکور سراسری وارد دانشگاه‌‌‌ها می‌‌‌شوند. در سال‌های اخیر، تحصیلات دانشگاهی در بین این مهاجران با افزایش متقاضی همراه بوده و تعداد دانشجویان مهاجر سال‌‌‌به‌‌‌سال در حال افزایش بوده است.
آیین‌‌‌نامه‌‌‌های مربوط به دانشجویان مهاجر در ایران
طبق آمار سازمان سنجش، سالانه حدود 3هزار و 500نفر از مهاجرانی که در کنکور سراسری شرکت کردهاند، در دانشگاه‌‌‌ها پذیرفته می‌‌‌شوند که البته حدود 800نفر از آنها پذیرفتهشدگان دوره روزانه هستند. تمامی این افراد، چه در دوره روزانه مشغول تحصیل باشند و چه در دوره شبانه، ملزم به پرداخت شهریه هستند. میزان شهریه پرداختی دانشجویان مهاجر دوره روزانه، طبق بخشنامه‌‌‌های موجود، حداکثر 80درصد دوره شهریه شبانه است. این موضوع باعث ایجاد احساس تبعیض در ذهن دانشجویان برتر و نخبگان مهاجر شده است؛ چرا که این افراد با شرایط برابر با ایرانیان و با کنکور سراسری وارد دانشگاه‌‌‌ها می‌‌‌شوند و در کنار آنها تحصیل می‌کنند، اما برخلاف دانشجویان ایرانی باید شهریه بپردازند.
حضور دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران طی چند دهه گذشته و در پی آن، تقاضای آنها برای ورود به دانشگاه‌‌‌ها، موضوع نحوه ارائه خدمات آموزشی به این دانشجویان را برای سازمان امور دانشجویان، به‌‌‌عنوان متولی امور دانشجویان غیرایرانی در کشور به مساله تبدیل کرده است. در راستای مدیریت این موضوع، قوانین و مصوباتی در طول 25سال اخیر تدوین شده است. براساس اولین مصوبه که در سال 1377 تنظیم شده است، دانشجویان موظف بوده‌‌‌اند کل شهریه را پرداخت کنند. این شیوه تا 10سال به همین صورت بود و تا سال 1387 متقاضیان کارشناسی ارشد و بعد در سال 1388 متقاضیان کارشناسی از کلیه اتباع در ایران (افغانستانی و عراقی) حق شرکت در آزمون سراسری را نداشتند. یک‌سال بعد در سال 1389 به‌‌‌طورکلی رویکرد وزارت علوم به اتباع شرکت‌کننده تغییر کرد و تغییراتی در قوانین پذیرش شرکت‌کنندگان صورت گرفت؛ ازجمله: حذف‌شدن شرط معدل و محدود شدن مدت مجاز تحصیل و تسهیل در انتخاب رشته و محل تحصیل. در حال حاضر نیز براساس آخرین مصوبه موجود در نظام آموزش عالی کشور، دانشجویان روزانه مهاجر، موظف به پرداخت شهریه تحصیلی طبق مصوبات هیات‌‌‌امنای دانشگاه‌‌‌های تحت پوشش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری حداکثر تا 80درصد شهریه دوره نوبت دوم (شبانه) هستند (دفترچه آزمون سراسری سازمان سنجش، 1400).
با وجود این تغییرات، هنوز سیاست‌‌‌های موجود و قوانین برخورد با این دانشجویان تبعیضآمیز است و باعث اثرات منفی در نظام علمی کشور می‌شود و به‌‌‌جای استفاده از ظرفیت‌‌‌های این نخبگان در راستای تعالی بیشتر کشور، سبب از دست رفتن ظرفیت آنها می‌شود. بنابراین اینکه این مساله از کجا نشات می‌گیرد و این سیاست چه پیامدهایی می‌‌‌تواند داشته باشد، باید مورد تامل بیشتری قرار گیرد.
خلاصه‌‌‌ای از آمار دانشجویان مهاجر شهریهپرداز در ایران
در ادامه برای شناخت بهتر وضعیت دانشجویان مهاجر در ایران، به بررسی مختصری از آمارهای موجود از تعداد شرکت‌کنندگان مهاجر در آزمون سراسری، پذیرفتهشدگان، جنسیت و مقطع تحصیلی آنان در پنج‌سال اخیر می‌‌‌پردازیم.
طبق آمار و اطلاعات سازمان سنجش، تعداد شرکت‌کنندگان زن و مرد در سال 1396 به ترتیب حدود 6هزار و 4هزار نفر بوده که این تعداد در سال 1398 درمجموع به حدود 12هزار نفر و به اوج خود رسیده است. در سال 1400 دومرتبه تعداد داوطلبان به حدود 10هزار نفر کاهش یافته است. نسبت جنسیتی در طول این پنج‌سال به‌‌‌طور میانگین حدود 62درصد برای زنان و 38درصد برای مردان است.
براساس نمودار یک، بیشترین متقاضیان از بین دانشجویان مهاجر برای دوره کارشناسی هستند که در سال 1395 این تعداد 6هزار و 291نفر بوده و در سال 1398 به بیش از 10هزار نفر رسیده و در سال 1400 این تعداد به 7هزار و 847نفر کاهش داشته است، اما همواره بیش از 80درصد داوطلبان مقیم غیرایرانی در کنکور دوره کارشناسی شرکت کردهاند. در مرتبه بعدی، تعداد شرکت‌کنندگان در مقطع کارشناسی ارشد، سپس داوطلبان دوره کاردانی بوده‌‌‌اند و درنهایت تعداد بسیار کمی (زیر 100نفر) شرکت‌کننده از اتباع در مقطع دکتری در پنج‌سال گذشته در آزمون سراسری ثبت‌‌‌نام کردهاند.
براساس نمودار2، بالاترین میزان پذیرفتهشدگان مهاجر مربوط به سال 1396 است و همان‌طور که از آمار داوطلبان انتظار می‌رود، بیشتر پذیرفتهشدگان مربوط به دوره کارشناسی هستند. تعداد پذیرفتهشدگان در سال 1399 در مقطع کارشناسی که بیشترین متقاضیان در بین دانشجویان اتباع را دارد، با کاهش قابل‌‌‌توجهی همراه بوده که در سال 1400 این تعداد مجددا افزایش یافته و به 2هزار و 589نفر رسیده است. نسبت جنسیتی پذیرفتهشدگان نیز با توجه به نسبت داوطلبان، به‌‌‌طور میانگین 40به 60 به نفع زنان است.
