تجربه‌هایی که به کار گرفته نشد
ورود مسوولان عالی قوای مجریه و قضاییه به موضوع و تاکید رئیس‌جمهور بر شناسایی ساختمان‌های ناایمن و مقاوم‌سازی آنها، این امیدواری را ایجاد می‌کند که با وجود تلخی فراموش‌نشدنی اجتماعی، مدیریتی و فنی حادثه متروپل آبادان، این حادثه نقطه عطفی در ارتقای ایمنی و تاب‌آوری ساختمان‌های کشور، به ویژه ساختمان‌های بلندمرتبه و ساختمان‌های با درجه اهمیت بسیار بالا شود. در این نوشتار، تلاش شده است تا «ساختمان‌های ناایمن» بازتعریف و شاخص‌های تعیین ناایمنی ساختمان معرفی شود. لازم به‌ذکر است که نظر به اهمیت موضوع منظور از ساختمان ناایمن به‌طور کلی ساختمان‌های بلندمرتبه، ساختمان‌های با درجه اهمیت بالا و بسیار بالا (طبق تعریف آیین‌نامه ۲۸۰۰) است.
۱)تعریف ساختمان ناایمن: بنا به تعریف «ساختمان ناایمن، ساختمان یا بخش یا محوطه‌ای از آن است که ایمنی جانی، دارایی و رفاه ساکنان یا مردم را به خطر بیندازد (بیت‌اللهی، ۱۴۰۱).» این تعریف در واقع جمع‌بندی کلی از مجموعه تعاریفی است که در ادبیات فنی از عبارت Unsafe building به‌عمل آمده است.
۲)تقسیم‌بندی ساختمان‌های ناایمن: بیش از ۲۲ میلیون واحد مسکونی در کشور وجود دارد (آمار ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران)، علاوه بر ساختمان‌های مسکونی، تعداد ٩٥٤ بیمارستان فعال (۱۳۹۵، ٨٠ درصد دولتی و ٢٠ درصد غیردولتی)، بیش از ۱۰۷هزار مدرسه در کشور وجود دارد، تعداد ساختمان‌های بلندمرتبه بالای ۱۰۰ متر در کشور بیش از ۴۵ دستگاه، ساختمان‌های ۱۲ طبقه به بالا فقط در شهر تهران هزارساختمان (آمار تا سال ۱۳۹۵) ، تعداد زیادی ساختمان دولتی، عمومی، نظامی و انتظامی در کلیه شهرهای کشور پراکنش دارند که به‌دلیل حجم کار ارزیابی ایمنی این تعداد از ساختمان‌ها، ضرورت دارد در ابتدا تقسیم‌بندی ناایمنی ساختمان‌ها صورت گرفته و در ادامه برای ارتقای ایمنی با توجه به درجه اهمیت ساختمان‌ها و اولویت ایمنی اقدام کرد. براین اساس تقسیم‌بندی زیر برای ساختمان‌های ناایمن ارائه شده است: ساختمان‌های ناایمن با درجه اهمیت بسیار بالا (شامل ساختمان‌های ضروری و خطرزا، مطابق تعریف درجه اهمیت ساختمان‌ها در آیین‌نامه ۲۸۰۰). در این دسته ساختمان‌های ضروری (مانند بیمارستان‌ها) و خطرزا نیز قرار دارد که کاربری ساختمان را در ناایمنی آنها مورد تاکید قرار داده است (مانند ساختمان یک‌طبقه محل نگهداری سموم، گاز و مواد شیمیایی آلاینده و سمی)،ساختمان‌های ناایمن مدارس و مراکز آموزشی، ساختمان‌ها و مراکز اداری، تجاری و درمانی ناایمن با جمعیت شاغل و مراجعه‌کننده بالای ۵۰ نفر ، ساختمان‌های ناایمن بلندمرتبه (بالای ۸ طبقه) ، ساختمان‌های ناایمن ۵ تا ۸ طبقه و ساختمان‌های تا ۴ طبقه و ساختمان‌های ناایمن با کاربری خطرزا.
۳) شاخص‌های سنجش ناایمنی ساختمان: ناایمن بودن ساختمان با سه شاخص زیر سنجیده می‌شود (بیت‌اللهی، ۱۴۰۱): شرایط سازه‌ای و تاسیساتی، شرایط محیطی،کاربری و نظامات اداری و ضوابط و مدارک.
۳-۱) ناایمنی ساختمان بر اساس شاخص سازه‌ای و تاسیساتی: شاخص‌های ناایمنی ساختمان در حیطه سازه‌ای و تاسیساتی عبارتند از: فرسودگی ساختمان (کاهش چشمگیر مقاومت سازه در برابر بارهای قائم و جانبی نسبت به استاندارد و مقررات موجود ساخت‌و‌ساز بر اثر عمر و قدمت ساختمان)، ناپایداری (مقاومت ناکافی ساختمان در برابر بارهای جانبی و قائم به‌دلایل نقص در طراحی یا اجرا یا کیفیت مصالح)، معماری (ساختمان به‌دلیل معماری طراحی مناسبی نداشته و ایمنی را تضمین نمی‌کند مانند فقدان راه فرار و خروج اضطراری، طراحی معماری نامناسب خروجی‌ها، راهروها و...) ،تاسیساتی (فرسودگی در سیستم برقی، آسانسور، سیستم سرمایش و گرمایش، احتمال اتصال برقی یا نشت گاز یا عدم رعایت مقررات ساختمان در اجرای تاسیسات ساختمانی) و حریق (فقدان سیستم اطفای حریق یا وجود نقص در آن).
۳-۲) ناایمنی ساختمان براساس شرایط محیطی: شاخص‌های ناایمنی ساختمان در حیطه شرایط محیطی عبارتند از: قرار‌گرفتن ساختمان روی گسل‌ها، حفره‌ها و مغارها و قنوات، زون‌های فرونشستی و فروریزش زمین، دامنه‌های پرشیب، زون‌های با احتمال روان‌گرایی و عمق سطح آب کمتر از ۱۰ متر، ساختمان‌های واقع در ساختگاه‌های سست با ظرفیت کم باربری، ساختمان‌های واقع در محدوده‌های با معابر کم‌عرض و دسترسی سخت و ساختمان‌های واقع در بافت‌های متراکم و پرتردد.
۳-۳) ناایمنی ساختمان براساس کاربری: شاخص‌های ناایمنی ساختمان براساس کاربری ساختمان شامل وجود مواد شیمیایی سمی یا قابل اشتعال در ساختمان، وجود مواد قابل اشتعال به‌صورت انبار و انبار مواد محترقه و انفجاری، وجود مخازن گازهای سمی و آلاینده‌های هوا و مضر برای سلامتی و ساختمان ناایمن با تمرکز جمعیتی بالا (بیش از ۵۰ نفر ساکن یا مراجعه‌کننده).
۳-۴) نظام‌های اداری و ضوابط و مدارک: وجود مدارک فنی، نقشه‌ها و اسناد احداث ساختمان، طی مسیر قانونی احداث ساختمان و نبود تعارض منافع.
۴) اولویت‌بندی ساختمان‌های ناایمن: براساس ترکیب درجه اهمیت و تقسیم‌بندی ساختمان‌ها، شاخص‌های سازه‌ای و تاسیساتی، شاخص محیطی، کاربری و ضوابط اداری، نظامات اداری و ضوابط و مدارک ساختمان، ماتریس اولویت‌بندی ناایمنی ساختمان‌ها تشکیل و اولویت‌بندی ساختمان‌ها بر آن اساس انجام می‌شود.
۵) چک لیست و دستور‌العمل شناسایی ناایمنی ساختمان‌ها: ضرورت دارد بر اساس ماتریس اولویت‌بندی فرم‌های «چک لیست» برای شناسایی و اولویت‌بندی ساختمان‌های ناایمن تهیه و در نهایت «دستور‌العمل شناسایی ساختمان‌های ناایمن» تدوین شود.
۶) درجه‌بندی ناایمنی ساختمان: براساس ترکیب همه پارامترها و رتبه‌بندی آنها در نهایت باید ساختمان را براساس درجه ناایمنی ترتیب‌بندی کرد. براین اساس درجه‌بندی زیر ارائه می‌شود: ساختمان ناایمن بحرانی، ساختمان بسیار ناایمن و ساختمان ناایمن.
نکته‌ای که در بررسی ایمنی ساختمان‌ها با هر نوع کاربری بسیار ضروری و مهم بوده، این است که نتیجه ارزیابی‌ها و بررسی‌ها باید به یکسری از کارهای ارتقای ایمنی و تاب‌آوری منجر شود، در غیر این‌صورت، مباحث مطرح‌شده با توجه به فضای احساسی حاکم، ممکن است به نتایج منفی نیز منجر شده و دستاوردی نداشته باشد. تجربه ساختمان پلاسکو در تهران، تجربه‌ای با قدمت بالا نیست، حادثه‌ای در سال ۱۳۹۵ و در دل مرکز تجاری پایتخت کشور اتفاق افتاد. ابعاد آن حادثه به‌مراتب وسیع‌تر از متروپل آبادان بود، اما با وجود گزارش‌های مختلف، به اتفاق خاصی منجر نشد. امید است رخداد متروپل آبادان، با وجود ناراحت‌کننده بودن آن (که جا دارد به مردم خوزستان و آبادان تسلیت بگوییم) به تحولات مثبت در امر احداث و نگهداری مناسب‌تر ساختمان‌ها منجر شود. نکته مهم دیگر با توجه به کثرت ساختمان‌ها، رتبه‌بندی ساختمان‌ها برای ارزیابی‌های ایمنی ساختمان‌ها حسب دستور مقامات عالی دولت است. واضح است که ساختمان‌های بلندمرتبه، ساختمان‌های با تمرکز جمعیتی و مراجعه‌کنندگان بالا، ساختمان‌های ضروری مانند بیمارستان‌ها و مراکز آتش‌نشانی، ساختمان‌های ستادی و مدیریتی و نیز ساختمان‌های عمومی دارای اولویت بالایی هستند که پس از ارزیابی‌های ایمنی در مقابل مخاطرات و اولویت‌بندی آنها الزامی است که درباره کاهش ریسک آنها اقدام عملی به‌جا آورد که در غیر این‌صورت همان‌طور که ذکر شد، کلیه مباحث مطرح‌شده به جز افزودن فضای التهاب و نگرانی ثمری نخواهد داشت.
در خاتمه نیز مولف این نوشتار شایان ذکر می‌داند، علاوه بر ساختمان‌های متعدد که در اقصی‌نقاط کشور در شهرهای مختلف ایران پراکنده‌اند، باید در کشور سامانه اطلاعات رقومی ساختمان‌های کشور راه‌اندازی شود. تنها آمار در دسترس موجود در سطح ملی آمار نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ است و ظاهرا مقرر شده آمار مسکن به‌طرق دیگری جمع‌آوری شود، بنابراین آمار یکدست و به‌روز شده‌ای در دسترس نیست.
آمار مسکن مرکز آمار نیز متاسفانه در سطح واحدهای مسکونی بوده است، در آن آمار نیز تعداد ساختمان‌ها نامعلوم و کیفیت و ایمنی ساختمان‌ها نیز قابل تشخیص نبوده و کاستی‌های زیادی داشت، با آن‌وصف، تنها داده‌های در دسترس برای ارزیابی در سطح ملی بودند که تا این تاریخ (خرداد ۱۴۰۱) که ۶سال از آخرین دوره آماربرداری گذشته است، اطلاعات رقومی و یکدست و قابل استفاده‌ای در دسترس نیست. ضرورت داشتن اطلاعات پایه در کارهای مطالعاتی و ارزیابی‌های ایمنی ساختمان‌ها بسیار جدی و به‌مراتب بالاست که امید می‌رود در این خصوص تدابیری جدی اندیشیده شود.
