بررسی آمارهای عملکرد بودجه در دو سال اخیر نشان می‌دهد
کارنامه اوراق مالی در سال ۱۳۹۷
تصویر انتشار اوراق در سال ۹۶
سازمان برنامه و بودجه در یک گزارش به عملکرد اوراق در یک سال اخیر پرداخته است. بانک مرکزی در یک جدول، جزئیات انتشار انواع ابزارهای تامین مالی در سال‌های ۹۷ و ۹۶ را منتشر کرد. در طول سال‌های گذشته شاهد رشد چشمگیر انتشار معاملات اوراق صکوک بودیم، به نحوی که در این دوره انواع اوراق شامل اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه و اسناد خزانه توسط دولت منتشر شدند. در سال ۱۳۹۶، در مجموع ۹/ ۶۴ هزار میلیارد تومان اوراق مالی منتشر شده است که نسبت به سال ۱۳۹۵ این رقم رشد ۱۲۲ درصدی را نشان می‌دهد. از این رقم ۸/ ۳۴ هزار میلیارد تومان سهم اسناد خزانه اسلامی بوده که بیشترین مقدار بوده است. اسناد خزانه اسلامی، اوراق بهادار با نامی است که دولت به منظور تصفیه بدهی‌های خود بابت طرح‌های تملک دارایی‌های سرمایه‌ای با قیمت اسمی و سررسید معین به طلبکاران غیردولتی واگذار می‌کند. اسناد خزانه مرسوم در دنیا توسط دولت به رقمی کمتر از قیمت اسمی به خریداران فروخته شده و از منابع مالی حاصل از فروش، بدهی‌های دولت پرداخت می‌شود اما به دلیل اشکالات فقهی وارد بر این روش، دولت ایران، این اوراق را صادر و به شکل مستقیم به طلبکاران غیر دولتی واگذار می‌کند. دارنده اوراق درصورت نیاز به وجه نقد، این اوراق را در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران به فروش می‌رساند. با توجه به کاهش درآمدهای نفتی در سال‌های گذشته، دولت نقش ویژه‌ای برای تصفیه بدهی طلبکاران با توجه به اوراق دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در سال ۱۳۹۶ به میزان ۲/ ۱۱ هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت دولت، شهرداری و بانک‌ها منتشر شده است. طبق قانون، اوراق مشارکت اوراق بانام یا بی‌نامی است که به قیمت اسمی و برای مدت معین منتشر می‌شود و سرمایه‌گذار نسبت به قیمت اسمی و مدت‌زمان مشارکت در سود حاصل از پروژه‌ها مدعی است. درواقع اوراق مشارکت مانند یک بدهی برای ناشر است که با انتشار آن تعهد می‌کند طی بازه‌های زمانی معین مبلغ ثابتی را که در برگه اوراق ثبت می‌شود، در قالب سود اوراق به سرمایه‌گذار بپردازد. دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و موسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکت‌های سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی تولید طبق قانون جزو شرکت‌هایی هستند که مجاز به انتشار اوراق مشارکت برای تأمین بخشی از منابع مالی لازم جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی و تأمین مواد اولیه تولید یا طرح‌های عمرانی و انتفاعی دولت هستند. همچنین در سال ۱۳۹۶ به میزان ۵ هزار میلیارد تومان اوراق منفعت دولتی و ۸/ ۴ هزار میلیارد تومان اوراق بدهی با مجوز سازمان بورس منتشر شده است. یکی از ابزارهای تامین مالی قابل استفاده در بازار سرمایه، اوراق بهادار منفعت است که به توسعه بخش خدمات و توسعه کمی و کیفی بازار سرمایه اسلامی کمک می‌کند. این اوراق از نوع ابزارهای انتفاعی با سود معین است. در حقیقت، ورق منفعت سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است. در اسفند ماه سال ۱۳۹۶ حدود ۳ هزار میلیارد تومان اوراق منفعت با نرخ سود ۲۰ درصدی و با سررسید ۵/ ۳ ساله منتشر شد و مقرر شده بود که سود آن نیز هر ۶ ماه یک بار پرداخت شود. بر اساس آمارهای گزارش سازمان برنامه و بودجه در سال ۱۳۹۶ به میزان ۲ هزار میلیارد تومان نیز اوراق سلف موازی استاندارد منتشر شده و سهم اوراق مرابحه دولتی نیز در سال ۱۳۹۶ به میزان ۷/ ۳ هزار میلیارد تومان بوده است. اوراق مرابحه اوراق بهاداری است که دارندگان آنها به‌صورت مشاع، مالک دارایی مالی (دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده و دارنده ورق مالک و طلبکار آن دین است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی بوده است. این آمارها نشان می‌دهد که حجم عمده تامین مالی صورت پذیرفته در بازار سرمایه متعلق به بخش دولتی، به خصوص اسناد خزانه به منظور تسویه دیون دولتی است و آمار تامین مالی صورت پذیرفته برای بخش خصوصی مطلوب نیست.
کاهش ۵۴ درصدی انتشار اوراق مالی
در سال ۱۳۹۷ میزان اوراق تامین مالی در سال جاری به ۹/ ۲۹ هزار میلیارد تومان رسیده است که البته این رقم نسبت به سال ۱۳۹۶ به میزان ۵۴ درصد کاهش یافته است. براساس آمارهای منتشر شده در سال گذشته انتشار اسناد خزانه اسلامی به رقم ۹/ ۲۴ هزار میلیارد تومان رسیده است. انتشار اسناد خزانه نسبت به سال ۱۳۹۶ به میزان ۴/ ۲۸ درصد کاهش یافته است. از سوی دیگر، آمارها نشان می‌دهد که میزان انتشار اوراق بدهی با مجوز سازمان بورس در سال ۱۳۹۷ به ۴/ ۳ هزار میلیارد تومان رسیده که این رقم نیز نسبت به سال ۹۶ عملکرد پایین تری دارد. میزان استفاده از اوراق سلف موازی استاندارد نیز در سال ۱۳۹۷، ۹۰۰ میلیارد تومان بوده است.
گزارش سازمان برنامه و بودجه تاکید می‌کند، با توجه به اینکه هدف اصلی از اعمال تحریم‌های بین‌المللی در سال ۱۳۹۷ کاهش فروش نفت توسط دولت ایران است، یکی از ابزارهای موجود در سطح بازار سرمایه که می‌تواند اثر این مساله را تقلیل دهد، فروش نفت توسط دولت در بورس انرژی به بخش خصوصی و صادرات آن توسط این بخش است که تا این تاریخ چند مرحله عرضه موفق در بورس انرژی صورت پذیرفته است. از موارد دیگری که نیاز دولت به منابع مالی را با کمک بازار سرمایه در شرایط تحریم برطرف خواهد کرد، عرضه اولیه سهام شرکت‌های بزرگ دولتی در بازار سرمایه است که علاوه بر سهیم کردن مردم در سود بنگاه‌های بزرگ اقتصادی کشور، دولت از منابع مالی حاصل از فروش آنها می‌تواند به توسعه و تکمیل سایر پروژه‌های عمرانی خود بپردازد. همچنین به جای عرضه اولیه سهام شرکت‌های دولتی، دولت می‌تواند با تشکیل صندوقهای سرمایه‌گذاری قابل‌معامله متشکل از سهام شرکت‌های دولتی، سهام شرکت‌ها و دارایی‌های صندوقهای بازنشستگی و سهام دارایی مازاد بانک‌ها، اقدام به واگذاری و آزادسازی بسیاری از منابع مازاد خود کرده و از منابع نقدی حاصل از آن بهره‌برداری کند. از جمله راهکارهایی که می‌توان برای گسیل جریان نقدینگی به سمت بازار سرمایه اتخاذ کرد،کاهش هزینه نسبی مبادله سهام از طریق کاهش مالیات و کارمزد نقل و انتقال سهام است که از طریق کاهش هزینه سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران سبب تشویق ورود منابع مالی از طرف آنان به این بازار می‌شود. در نظر گرفتن معافیت مالیاتی برای افزایش سرمایه از محل سود تقسیم نشده شرکت نیز از جمله راهکارهای تقویت بازار سرمایه و شرکت‌های بورسی است.
