رئیس کل بانک مرکزی در مجمع عمومی بانک مرکزی اشاره کرد
چتر نجات بحران ارزی ۹۷
عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی به روال هر سال در جلسه سالانه مجمع بانک مرکزی سخنرانی کرد. او در این سخنرانی به تشریح وضعیت اقتصاد کلان و نظام بانکی در تابستان سال گذشته و اقدامات بانک مرکزی در کنترل نرخ ارز پرداخت. صحبت‌های رئیس کل بانک مرکزی ۴ محور اصلی رشد اقتصادی، تورم، اصلاح نظام بانکی و نرخ ارز را در برداشت؛ اما به این نکته اشاره نشد که رئیس شورای پول و اعتبار کشور برای حل معادله پیچیده اقتصاد کشور به هرکدام از این متغیرها چه وزنی را اختصاص داده است. این ابهام در حل تابع هدف اقتصاد پولی کشور ممکن است به راه‌حل ختم نشود و فضای اقتصادی کشور را مبهم‌تر کند. عبدالناصر همتی سخنرانی خود را با ترسیم فضای سیاسی و اقتصادی سال ۹۶ آغاز کرد. او در ابتدای صحبت‌های خود به مرور شرایطی پرداخت که از اواسط سال ۹۶ بر ثبات اقتصاد کشور سایه افکند و بازار ارز را متلاطم کرد. از نگاه عبدالناصر همتی، عواملی مانند ناترازی نظام بانکی و رشدهای بالای نقدینگی از یکسو و تحریم‌های آمریکا از سوی دیگر سبب تحریک انتظارات شده و با شدت گرفتن حملات سفته‌بازانه به بازارها، بی‌ثباتی در اقتصاد کلان را دامن زد. همتی در تشریح پیشینه اتفاقات اقتصادی در دهه ۸۰ و ۹۰ گفت: از اواخر دهه ۱۳۸۰ و اوایل دهه ۱۳۹۰ زمینه شکل‌گیری ناترازی نظام بانکی ایجاد شده بود و با توجه به اولویت‌بندی سیاست‌های دولت امکانی برای حل آن فراهم نشده بود. این ناترازی در همراهی با سایر ناترازی‌ها که خود را به شکل تداوم رشدهای بالای نقدینگی نشان داده بود و با تحریک انتظارات متاثر از تحریم‌های آمریکا، از اواخر سال ۱۳۹۶ و اوایل سال ۱۳۹۷ شروع به تخلیه کردن اثر خود به شکل بی‌ثباتی اقتصاد کلان و شدت گرفتن حملات سفته‌بازانه به بازارها و قبل از همه در بازار ارز کرد. نرخ ارز همچنین در همراهی با شوک منفی عرضه وارد شده به اقتصاد ایران علاوه بر شکل دادن مسیر فزاینده نرخ تورم شروع به شکل دادن رکود در فعالیت‌های اقتصادی کرد.
همتی ادامه داد: اعمال محدودیت در واردات کالاهای واسط، مواد اولیه و کالاهای سرمایه‌ای نیز اثر رکودی تورم را به همراه داشت. وی با اشاره به اینکه تورم تحمل شده توسط دهک پایین جامعه شدیدتر از تورم تحمل شده توسط دهک بالای جامعه است، گفت: آنچه از تابستان ۱۳۹۷ شروع شده بود حتی امکان بروز قحطی در تامین کالاهای اساسی را نیز فراهم می‌کرد. همچنین کاهش درآمدهای نفتی دولت و پیامد آن برای ترازنامه بانک مرکزی را هم باید در نظر داشت.
مدیریت نرخ ارز با شش پیش شرط
رئیس کل بانک مرکزی در ادامه صحبت‌های خود به اقدامات بانک مرکزی در سال گذشته در مدیریت نرخ ارز اشاره کرد که به گفته او روش‌هایی ابتکاری و تجربه نشده‌ای بوده که در متون تحقیقاتی مربوطه موجود نبود و حاصل تلاش و همکاری مدیران و کارشناسان بانک مرکزی بوده است. او به این نکته اشاره کرد که در پی نوسانات ارزی و موج تورمی، گروهی از اقتصاددانان معتقد بودند که با سیاست‌های انقباضی مانند افزایش نرخ سود و کاهش شدید رشد کمیت‌های پولی باید تورم را کنترل کرد. اما همتی تاکید دارد که برای بانک مرکزی مسلم بود که تلاش برای افزایش نرخ سود می‌توانست به تشدید دشواری هم از منظر تشدید رکود و هم از منظر تشدید ناترازی بانک‌ها و هم از نظر افزایش هزینه تامین مالی دولت بینجامد و بر همین اساس این راه را پیش نگرفت. اشاره رئیس کل بانک مرکزی به گروهی از اقتصاددانان است که در نامه‌ای راهکار برون رفت از مشکلات را افزایش سود بانکی به‌طور موقت عنوان کردند. از سوی دیگر همتی به این نکته اشاره کرد که بانک مرکزی ترجیح داد با توجه به نقش پر رنگ نرخ ارز در شکل دادن انتظارات تورمی و همچنین نااطمینانی اقتصاد کلان، روشی برای کنترل نرخ ارز پیدا کند که اول، تقاضای سفته‌بازی را تا حد امکان محدود کند، دوم، نیازمند تزریق مستمر از محل ذخایر ارزی و بنابراین از دست رفتن ذخایر ارزی نباشد، سوم، زمینه بازگشت ارزهای حاصل از صادرات غیرنفتی را فراهم کرده و سبب انتقال رانت به واردکنندگان از محل این عواید ارزی نشود، چهارم، امکان تامین نیازهای وارداتی بخش تولید و همچنین نیازهای اساسی مصرفی را فراهم آورد، پنجم، امکان نوسان شدید و آسیب‌پذیری نرخ ارز از تحولات سیاسی خارجی کشور را کاهش دهد و ششم، مانع خروج سرمایه از کشور و نگهداری ارز توسط اشخاص شود. همتی درصحبت های خود به طراحی بازار ثانویه به عنوان ابزار موثر در کنترل نرخ ارز اشاره کرده است. این در حالی است که چندی پیش برخی از اقتصاددانان در نامه ای تاکید داشتند که ایجاد بازار ثانویه ارز باعث تداوم نااطمینانی ها شده و حتی برخی از این بازار به عنوان اسم رمز یک کودتا نام بردند.
۴ اقدام بانک مرکزی در کنترل بازار ارز
همتی درخصوص اهم اقدامات بانک مرکزی برای کنترل بازار ارز خاطرنشان کرد: اولین اقدام بانک مرکزی آن بود که به‌عنوان بازارساز وارد بازار ارز شود و با خرید و فروش و نه صرفا تزریق به ثبات نرخ ارز بپردازد. اقدام دوم بسیار مهم بانک مرکزی کنترل بر مبادلات ریالی بود؛ با این اطمینان که بدون کنترل نقل و انتقالات ریالی امکان ایجاد ثبات در بازار ارز و کاهش تقاضای سفته‌بازی وجود ندارد و این اقدام نیز بسیار موثر افتاد. سومین اقدام بانک مرکزی تلاش برای تامین تقاضای ارز عاملان اقتصادی با استفاده از بازار دوم یا سامانه نیما بود و کاهش تدریجی تفاوت شدید نرخ ارز در سامانه نیما و بازار آزاد برای تشویق برگشت ارزهای صادراتی و جلوگیری از فساد و آربیتراژ بوده است. از جمله اقدامات دیگر بانک مرکزی مدیریت انتظارات از طریق خنثی کردن شایعات و تحریکات رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی بوده است که به‌طور معمول افراد غیرحرفه‌ای را دچار زیان می‌کند.
تشدید نظارت بانک مرکزی بر بانک ها
رئیس شورای پول و اعتبار در بخش دیگری از صحبت‌های خود به افزایش تدریجی نظارت بر بانک‌ها و موسسات اعتباری و توقف رفتار ریسک آمیز بانک‌ها و موسسات اعتباری اشاره کرد و گفت: ادغام بانک‌های وابسته به نیروهای نظامی، تعیین هیات سرپرستی برای برخی موسسات اعتباری دچار ناترازی شدید، عزل و تعیین اعضای هیات مدیره برای برخی بانک‌ها و تشدید اقدامات هیات انتظامی در برخورد با بانک‌ها و موسسات اعتباری از جمله اقدامات بوده است و به نظر می‌رسد پیامدهای مثبت آن به تدریج در حال ظاهر شدن است.
عبدالناصر همتی در زمینه مدیریت نقدینگی نیز به استفاده از همسازی در انبساط اسمی اقتصاد اشاره کرد. او گفت:بانک مرکزی با درک این موضوع که شوک هزینه‌ای شدید وارد شده به اقتصاد نیازهای سرمایه در گردش بنگاه‌ها را به شدت افزایش داده و در نتیجه تنگنای اعتباری را که از قبل هم وجود داشته، تشدید کرده است، کوشید تا از انقباض در رشد کمیت‌های پولی پرهیز کند و اصطلاحا انبساط اسمی اقتصاد را همسازی(Accommodation) کند که در غیاب آن می‌توانست عمق رکود بسیار شدیدتر باشد.
عدم تحقق پیش‌بینی ابر تورم
رئیس شورای پول واعتبار کشور در بخش دیگری از صحبت‌های خود به سیاست‌های ثبات ساز بانک مرکزی از نیمه نخست سال ۹۷ اشاره و تاکید کرد اقدامات انجام شده توسط بانک مرکزی به گونه‌ای بوده که بسیاری از اقتصاددانان تداوم اثرات این سیاست‌ها را چشمگیر و غیر قابل توضیح می‌دانند. اشاره رئیس کل بانک مرکزی به این نکته است که برخی اقتصاددانان در تابستان ۹۶ پیش‌بینی می‌کردند که نرخ ارز به سرعت افزایش پیدا کند و تا پایان سال ۹۷ به حدود ۳۰ تا ۴۰ هزار تومان برسد. علاوه براین، او با اشاره به پیش‌بینی‌ها در مورد نرخ تورم تاکید کرد که تغییر روند نرخ تورم و جلوگیری از وقوع ابر تورم به دلیل سیاست‌ها و اقدامات بانک مرکزی بوده است. همتی معتقد است که آمارها به خوبی بهبود وضعیت متغیرهای کلان اقتصادی را نشان می‌دهند به‌خصوص در مورد تورم که داده‌های تولید شده در مرکز آمار کشور گویای روند نزولی تورم است. او در واقع تاکید دارد که آثار اقدامات بانک مرکزی در کنترل تورم به مرور در حال نمایان شدن است و به مرور نیز بیشتر می‌شود.
رئیس کل بانک مرکزی در انتهای صحبت‌های خود به فراهم شدن بستر‌های عملیات بازار باز و هدف‌گذاری تورمی در بانک مرکزی اشاره کرد. در واقع صحبت‌های عبدالناصر همتی ۴ محور رشد اقتصادی، کنترل تورم، کنترل نرخ ارز و اصلاح نظام بانکی را در برداشت. اما نکته قابل توجه در صحبت‌های رئیس کل این بود که به وزن هر کدام از این متغیرها در حل معادله چند مجهولی اقتصاد کشور اشاره نکرد. این در حالی است که اهداف متناقض در اقتصاد بدون در نظر گرفتن ضریب مناسب در حل معادله تابع هدف اقتصادی ممکن است به راه حلی غیر ممکن تبدیل شده و در نهایت این اهداف یکدیگر را خنثی کنند.
