افزایش صادرات فرآورده‌ها رونق تاریخی معاملات در سال ۹۹ را به ارمغان آورد
دومین دگردیسی بورس انرژی
بورس انرژی یک سال دشوار، پرتلاطم و البته جذاب را سپری کرد و شاهد رشد برجسته ارزش معاملات بودیم که موجب شد بیش از ۱۲۰ هزار میلیارد تومان از انواع حامل‌های انرژی در بازار فیزیکی این بورس مورد دادوستد قرار گیرد تا بهترین سال در تاریخ عملکرد بورس انرژی به ثبت برسد. رونق محسوس معاملات صادراتی فرآورده‌ها مخصوصا بنزین یکی از محرک‌های اصلی رشد حجم و ارزش معاملات در این بازار بود که به معنی تبدیل بورس انرژی به شاهراه صادراتی بنزین کشورمان شد. حمایت برخی شرکت‌های تابعه وزارت نفت از بورس انرژی با اعتماد به این سازوکار معاملاتی مهم‌ترین دلیل رونق این بازار بود آن‌هم در شرایطی که هنوز پتانسیل‌های بسیاری برای رونق مضاعف آن وجود دارد. گسترش عرضه میعانات گازی و نفت کوره از هم‌اکنون به‌عنوان یکی از توانمندی‌های بالقوه برای توسعه بورس انرژی به شمار می‌رود.
در سال جاری حجم معاملات در بازار فیزیکی بورس انرژی رقمی نزدیک به ۱۲ میلیون و ۹۰۰ هزار تن از انواع فرآورده‌ها بود که یک رکورد تاریخی در این بازار محسوب می‌شود. ارزش معاملات بازار فیزیکی بورس انرژی هم رقمی نزدیک به ۱۲۰ هزار میلیارد تومان بود که یک رکورد برجسته محسوب شده و از استمرار امیدواری‌ها به این بازار حکایت دارد. اما در سال ۹۸ حجم معاملات بازار فیزیکی بورس انرژی رقمی نزدیک به ۶ میلیون و ۷۲۲ هزار تن بود که نشان می‌دهد حجم معاملات در سال ۹۹ رشد ۹۱ درصدی داشته است. همچنین ارزش معاملات سال ۹۸ رقمی نزدیک به ۴۱ هزار و ۸۱۳ میلیارد تومان بود که برای سال ۹۹ شاهد رشد ۱۸۷ درصدی آن بودیم. در کنار رشد حجم معاملات، افزایش نسبی بهای نفت خام مخصوصا در اواخر سال ۹۹ و نوسان بهای ارز، دو داده مهم و اثرگذار بر رشد ارزش معاملات بود.
عرضه گسترده فرآورده‌های صادراتی مخصوصا بنزین در نیمه ابتدایی سال ۹۹ موجب شد یک اهرم جدید برای رونق این بازار به ثبت برسد، اگرچه عرضه بنزین با اما و اگرهایی همراه شد اما استمرار رشد عرضه‌های صادراتی فرآورده‌ها را شاهد هستیم. این ویژگی‌های برجسته موجب شد تا در گفت‌و‌گویی با علی نقوی، مدیرعامل بورس انرژی به بررسی رخدادهای سال ۹۹ و دورنمای عملکرد سال آینده بپردازیم که متن این مصاحبه را ملاحظه می‌کنید.
عرضه بنزین صادراتی از طریق بورس انرژی در سال جاری را چگونه ارزیابی می‌کنید و به چه علت در نیمه دوم امسال از حجم عرضه‌ها در این بازار کاسته شد؟
سال 99 سال خاصی برای بورس انرژی ایران بود و رکوردهای تاریخی معاملات در این بازار به ثبت رسید؛ به گونه‌ای که تحقق چنین جهشی در این بازار برای سال‌های آینده به سادگی تکرار نخواهد شد. معامله حجم قابل توجهی بنزین، به منظور صادرات از این بازار یکی از مواردی بود که بر اهمیت بورس انرژی در سال جاری افزود. در سال 99 بالغ بر 8 میلیون تن بنزین در بورس انرژی به منظور صادرات مورد معامله قرار گرفت. شرکت ملی پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی در سال جاری سیاست عرضه مازاد مصرف داخلی بنزین تولیدی را در بورس انرژی دنبال و اجرایی کرد که این موضوع باعث شد ایران تبدیل به صادرکننده مهم این کالا در منطقه شود. تبدیل ایران به صادرکننده بنزین در منطقه و جهان و همچنین تبدیل کشور به مرجع تعیین نرخ بنزین در منطقه اتفاق مهمی بود که از طریق فروش صادراتی بنزین در بورس انرژی میسر شد.
اما همانگونه که عنوان شد؛ در نیمه دوم امسال حجم معاملات بنزین در بورس انرژی افت کرد که این موضوع چند عامل داشت. مهم‌ترین دلیل کاهش عرضه بنزین در بورس انرژی به افزایش مصرف داخل بازمی‌گردد. به‌رغم آنکه در نیمه دوم امسال بیماری کرونا در کشور همچنان شیوع داشت، اما بر میزان ترددها افزوده شد و همین موضوع نیز بر میزان تقاضای داخلی بنزین افزود. براساس آمار رسمی میزان مصرف بنزین در 3 ماه ابتدایی امسال در کشور کاهش قابل ملاحظه‌ای داشت و همین موضوع نیز باعث شد تا در این بازه زمانی مازاد بنزین مناسبی در پالایشگاه‌ها شکل گیرد که قابلیت عرضه در بورس انرژی و صادرات را داشت. اما به گواه آمار در نیمه دوم سال تقاضای داخلی بنزین رشد حداقل 20 درصدی داشت؛ همچنین برآورد می‌شود که ظرف ماه‌های آینده حجم سفر در کشور افزوده شود و به این ترتیب میزان تقاضا در بازار داخل رشدی مجدد یابد. به این ترتیب لازم است که ذخیره راهبردی نیز برای آن مقطع زمانی در نظر گرفته شود؛ از همین رو حجم عرضه بنزین در بورس انرژی مدیریت می‌شود. علاوه بر موارد بیان شده کاهش عرضه پس از یک عرضه قابل توجه، امری بدیهی و منطقی است. با این وجود هماهنگی ایجاد شده میان بورس انرژی و شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی باعث شد در نیمه دوم سال نیز همچنان عرضه‌های مستمر در این بازار ادامه یابد، چرا که وجود عرضه‌های مستمر مهم‌ترین فاکتور در اعتماد کردن تجار به یک بازار است.
به این ترتیب کنار هم قرار گرفتن وزارت نفت و بورس انرژی در سال 99 باعث شد تا مسیری شفاف برای صادرات بنزین شکل گیرد و البته قیمت نیز به‌صورت شفاف در همین بازار تعیین شود. همچنین انتظار می‌رود که عرضه‌های مستمر بنزین صادراتی درسال 1400 نیز در بورس انرژی ادامه یابد.
بورس انرژی برنامه‌ای برای گسترش ابزارهای مالی در این بازار دارد؟
بورس انرژی درصدد است که برای سال 1400 انجام معاملات قراردادهای آتی بر روی فرآورده‌های نفتی را اجرایی کند اما این موضوع که این اولین قرارداد بر روی چه فرآورده‌ای تعریف شود نیاز به بررسی از سوی بورس و موافقت تولیدکنندگان دارد. آغاز معاملات قراردادهای اختیار معامله موضوع بعدی است که در بورس انرژی پیگیری می‌شود و امیدواریم که در سال آینده شاهد آغاز معاملات این قراردادها نیز باشیم.
به نظر شما سرمایه‌گذاران چه میزان از قراردادهای مشتقه بورس انرژی استقبال می‌کنند؟
قراردادهای مشتقه پیچیدگی بالاتری نسبت به سایر ابزارهای مالی دارند از همین رو انتظار می‌رود افراد حرفه‌ای‌تری وارد آن شوند؛ با این وجود تعریف این ابزارهای مالی در کنار بازار سهام فرصتی را برای سرمایه‌گذاران حرفه‌ای به وجود می‌آورد که با گسترش سبد سرمایه‌گذاری خود بتوانند از پوشش ریسک بالاتری برخوردار شوند. به این ترتیب تعریف ابزارهای مالی در بورس انرژی به نوعی تکمیل زنجیره سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه نیز به شمار می‌رود.
چرا معاملات نفت کوره در بورس انرژی رونق نگرفت؟
واقعیت آن است که رونق معاملات این محصول در بورس انرژی با جدیت از سوی ما پیگیری می‌شود و حتی چند مرتبه نیز این محصول در این بازار عرضه شد اما وجود برخی محدودیت‌ها باعث شده تا عرضه مستمر این محصول در بورس انرژی از سوی شرکت‌های تابعه وزارت نفت انجام نشود. با این وجود همچنان معتقدیم با عرضه مستمر این محصول در بورس انرژی، بازار خوبی برای آن شکل گیرد.
برق در سال آینده در بورس انرژی با چه نرخی معامله می‌شود و به نظر شما امکان عرضه برق صادراتی در بورس انرژی وجود دارد؟
مصوبه جدید هیات محترم وزیران درخصوص انجام معاملات مصرف‌کنندگان بالای 5 مگاوات از طریق بورس انرژی ایران تصویب و ابلاغ شده است. این مصوبه جدید هیات وزیران فرصتی برای نیروگاه‌های دولتی و خصوصی برق کشور به شمار می‌رود. همانگونه که مستحضرید بهای برق سال‌هاست که در کشور نسبتا ثابت نگه داشته شده، این در حالی است که بخش قابل توجهی از برق مصرفی در کشور توسط نیروگاه‌های بخش خصوصی تولید و تامین می‌شود. و به‌رغم آنکه برق کالایی پذیرفته شده در بورس انرژی است و طبق ماده 18 قانون توسعه ابزارها، هر کالای پذیرفته شده در بورس از شمول قیمت‌گذاری دستوری خارج می‌شود و باید بهای آن با ساز و کار بازار تعیین شود، اما به این بند قانونی درخصوص کالای برق عمل نشده است.
مصوبه جدید هیات وزیران درخصوص تعیین قیمت برق مشمول صنایع بزرگ کشور می‌شود، این صنایع بزرگ مصرف‌کننده حدود 30 درصد تقاضای برق در کشور هستند، به این ترتیب این مصوبه فرصتی جدید برای نیروگاه‌های برق به وجود می‌آورد تا برق تولیدی خود را در بورس انرژی در فضای رقابتی به فروش برسانند. به‌طور قطع امکان عرضه برق صادراتی در بورس انرژی ایران وجود دارد اما تحقق این موضوع در وهله اول نیازمند خواست وزارت نیرو است. درواقع خواست وزارت نفت اولین گام در جهت صادرات فرآورده‌های نفتی از طریق بورس انرژی بود و اگر این خواست در وزارت نیرو نیز شکل گیرد، می‌توان برای چگونگی آن برنامه‌ریزی کرد.
درواقع لازم است که وزارت نیرو به نیروگاه‌های بخش خصوصی اجازه دهد تا در برهه‌هایی از زمان که میزان تولید برق در کشور مازاد تقاضای داخلی است، بتوانند این کالا را به کشورهای همسایه صادر کنند. البته در حال حاضر نیروگاه‌های برق، انرژی مصرفی خود را نیز با نرخی کمتر از بهای واقعی از وزارت نفت دریافت می‌کنند. اگر قرار باشد که این برق صادر شود باید مابه‌التفاوت قیمت انرژی نیز به وزارت نفت پرداخت شود. حال اگر صادرات برق از طریق بورس انژری عملیاتی شود، با توجه به شفافیت این بازار، امکان محاسبه این مابه‌التفاوت هزینه انرژی نیز به سهولت وجود دارد. حتی وصول مطالبات نیز ساده‌تر است. زمانی که عنوان می‌شود تصدی‌گری دولت باید کم شود، یک وجه آن شامل توسعه تجارت برق و سایر فرآورده‌ها توسط بخش خصوصی در بازاری شفاف همچون بورس انرژی می‌شود.
تبدیل بورس انرژی ایران به بورسی مانند DME دبی را چه میزان قابل تحقق می‌دانید و به نظر شما تحقق این هدف به چه مواردی نیاز دارد؟
ما قرار نیست مانند بورس دبی شویم. همه بورس‌ها از یکسری استانداردهای مشخص پیروی می‌کنند و ابزارهای استانداردی را مورد معامله قرار می‌دهند. بورس انرژی ایران پیش از بورس DME عرضه فیزیکی فرآورده‌های نفتی را آغاز کرد، و بعدها بورس دبی به تبعیت از مدل بورس انرژی ایران این نوع معاملات را راه‌اندازی کرد.
چین ظرف سال‌های گذشته با این تفکر که به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده و خریدار انرژی در دنیا باید در تعیین نرخ کالاهای این حوزه اثرگذار باشد یکی از بزرگ‌ترین بورس‌های انرژی در دنیا را راه‌اندازی کرد. این در حالی است که این کشور بسیاری از محصولات مورد نیاز خود همچون نفت خام را از طریق قراردادهای بلندمدت خریداری می‌کند. اما این نحوه خرید باعث نشده از حضور در معاملات کاغذی انرژی در دنیا غافل شود. متاسفانه چنین تفکری همچنان در کشور تبیین نشده و شاهد هستیم در دوره‌هایی که فروش نفت و فرآورده‌های آن از سوی دولت تسهیل می‌شود، عده‌ای می‌گویند دیگر نیازی به بورس برای معامله وجود ندارد. این در حالی است که امروز در دنیا معاملات کاغذی نقش اصلی را در تعیین قیمت‌های جهانی دارند. به‌عنوان مثال معاملات کاغذی نفت و فرآورده‌های آن در بورس شانگهای که یکی از پر‌گردش‌ترین معاملات دنیا است، بر قیمت‌های جهانی اثرگذار می‌شود.
هر چه ذی‌نفعان اصلی بازار انرژی در کشور که در حاضر عمدتا وزارت نفت و انرژی هستند به اهمیت بورس انرژی بیشتر پی ببرند و این بازار در زنجیره درست تجارت قرار گیرد، جایگاه بورس انرژی در کشور رشد پیدا کرده و امکان رشد و توسعه آن در منطقه فراهم می‌شود. خوشبختانه ظرف سال‌های اخیر و به خصوص امسال، شاهد بهبود جایگاه بورس انرژی در معاملات این حوزه بودیم که این موضوع بیانگر آن است که برخی از تصمیم‌سازان به اهمیت و مزایای این بازار پی برده‌اند؛ در این شرایط دیگر حذف بورس انرژی حتی با تغییر شرایط نیز شدنی نیست و وزارتخانه‌های نفت و نیرو با جدیت توسعه معاملات در بورس انرژی را پیگیری می‌کنند.
موضوع تامین مالی و صندوق‌های پروژه در بورس انرژی در چه مرحله‌ای است؟
در گذشته تجربه فعالیت یک صندوق پروژه در بورس انرژی وجود داشت؛ همواره تجارب اول دشوار هستند اما زمینه فعالیت برای موارد بعدی را تسهیل می‌کنند. وجود مشکلات مالیاتی مهم‌ترین دلیلی بود که صندوق‌های پروژه در این بخش به منظور تامین مالی چندان رونق نگیرد که خوشبختانه در بودجه 1400 این صندوق‌ها معاف از مالیات شده‌اند و به این ترتیب برآورد می‌شود که وزات نفت و نیرو بتوانند در سال آینده از ظرفیت این صندوق‌های پروژه برای تامین مالی استفاده کند. همچنین امسال برای نخستین بار اوراق سلف موازی استاندارد برق برای شرکت تولید نیروی برق حرارتی و سپس توانیر در بخش دولتی منتشر شد و و امیدواریم که در سال آینده شاهد گسترش این نوع ابزارهای تامین مالی باشیم.
