نفت و بحران‌های سیاسی
سخنی گزاف نخواهد بود که بگوییم تحولات مهم در بازار نفت معمولا با تحولات این منطقه مقارن بوده است. وقوع حوادث متعدد در منطقه خاورمیانه و تاثیر آن در نوسان قیمت نفت دلیلی براثبات این مدعاست. به‌طوری‌که وقوع مهم‌ترین بحران‌های سیاسی این مقطع از قبیل انقلاب ایران در ۱۹۷۹، جنگ ایران وعراق در سال‌های ۱۹۸۱تا۱۹۸۷، حمله عراق به کویت و بحران خلیج‌فارس در ۱۹۹۱وسرانجام حمله آمریکا به عراق درسال ۲۰۰۳همگی پیامدوتاثیری غیرقابل انکار برقیمت جهانی نفت داشته است. نفت نیز به‌عنوان یک کالای سیاسی، امنیتی و اقتصادی در میان کشورهای نفت‌خیز از اهمیت بسزایی برخوردار است به‌طوری‌که بیش از یک قرن است که مردم کشور ما و جهان با مقوله نفت و مسائل مربوط به آن آشنا شده‌اند. اما در این موضع، پاسخ کوتاه ما به دریافت دقیق درجه اهمیت نفت و نقش حیاتی آن در جهان امروز ارتباط دارد. نقش نفت در حیات اقتصادی و تکنیکی بشر، به‌خصوص در چند دهه اخیر به‌جایی رسیده است که باید آن را ماده اساسی زندگی نامید. هیچ جنبه‌ای از زندگی مادی انسان نیست که نفت به‌طور زیربنایی در آن رخنه نکرده باشد. همین نقش حیاتی و زیربنایی، به نوبه خود، حیات سیاسی کشورهای صاحب نفت را با مشکلات بین‌المللی بسیار پیچیده‌ای روبه‌رو می‌سازد که نمونه‌هایی از این تحولات در تحقیق حاضر مورد بررسی قرار گرفته است. در جهان امروز اجرای طرح‌های بزرگ علاوه‌بر هزینه و فایده دارای عـوارض و آثار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است و نه‌تنها در محدوده جغرافیـایی داخلی و منطقه، بلکه در سطح بین‌المللی تاثیرگذار است. صنعت نفت علاوه برایجاد اشتغـال برای کارگران و متخصصان داخلی، شرکت‌های نفتی بین‌المللی، با ایجاد درآمد برای دولت‌ها، در حمل‌ونقل، عرضه، تقاضا، ثبات بازار جهانی، قیمت‌ها و در محیط‌زیست نقش اساسی دارد. در واقع نفت کالایی است که جنبه بین‌المللی و جهــــانی پیداکرده است. دنیای صنعتی براساس منطقه (اروپای غربی، آمریکای شمالی و شرق آسیا) و دنیای صادر کننده نفت براساس جغرافیای طبیعی شکل گرفته است(حوزه خلیج‌فارس، حوزه دریای خزر، سیبری، حوزه دریای شمال و آمریکای شمالی) یعنی براساس نوع لایه‌های زمین، نفت متمرکز است که عمدتا در منطقه جهان سوم قرار دارد و این مساله سیاسی بودن نفت را تشدید می‌کند. انقلاب ایران درسال ۱۹۷۹ به‌عنوان یک نقطه عطف در خاورمیانه وجهان محسوب می‌شود. تغییر ساختار قدرت از یکسو و دومین بحران انرژی در جهان از سوی دیگراز پیامدهای این مقطع از تاریخ است. جنگ طولانی میان ایران وعراق از بحران‌های دیگر در منطقه در خاورمیانه بود که صف‌بندی‌های جدیدی مثل تشکیل شورای همکاری خلیج‌فارس را به وجود آورد و باعث کاهش ۲/ ۷درصد از تولید جهانی نفت وافزایش قابل‌توجه قیمت‌ها شد.
یکی دیگر از تحولات مهم در خاورمیانه، حمله عراق به کویت و جنگ خلیج‌فارس در سال ۱۹۹۱ بود که منجر به کاهش ۸/ ۸ درصد از تولید نفت جهان و افزایش قابل‌توجه قیمت‌ها شد. بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر و اشغال عراق توسط آمریکا و متحدانش قیمت نفت کاهش یافت این درحالی بود که تا قبل از این بحران قیمت نفت به ۳۷ دلار در هر بشکه افزایش یافته بود. علل کاهش قیمت نفت عامل روانی تسلط آمریکا به عراق دومین کشور نفت‌خیز خاورمیانه و دنیا و دیگری تردید دلالان نفتی نسبت به تصمیم اوپک مبنی بر جمع‌آوری ۲ میلیون بشکه نفت اضافی از بازار بود.
*کارشناس ارشد روابط بین‌الملل ، پژوهشگر
