دو تحلیل از سفر روحانی به عراق عكس:شفقنا

به گزارش «انتخاب»؛ وب‌سایت شورای اروپایی روابط خارجی در تحلیل خود نوشته است: هفته گذشته حسن روحانی نخستین سفر خود به عراق در جامه ریاست‌جمهوری ایران را انجام داد. طی این سفر سه روزه، ایران و عراق چندین پیش قرارداد تجاری امضا کردند که شامل حوزه‌هایی از قبیل انرژی، حمل و نقل ریلی، سلامت و ویزای سرمایه‌گذاری می‌شود. هدف دو کشور این است که سطح روابط اقتصادی میان دو کشور از دوازده میلیارد دلار کنونی تا بیست میلیارد دلار افزایش یابد. ایران و عراق که مرز مشترکی به طول ۱۵۰۰ کیلومتر دارند، پس از جنگ هشت ساله در دهه هشتاد، مسیری طولانی را طی کرده‌اند. در ۱۰ سال گذشته روابط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امنیتی میان دو کشور توسعه یافته است. هدف از سفر روحانی نیز تقویت بیشتر این تعاملات بود. در ادامه این مطلب آمده است: پس از اینکه داعش بخش‌های عظیمی از عراق را در سال ۲۰۱۴ تسخیر کرد، تهران و بغداد برای مقابله با این دشمن مشترک دست به دست هم دادند. اکنون پس از پایان یافتن فاز نظامی علیه داعش و انتخابات اخیر در عراق، دو طرف در حال گشودن فصل جدیدی در روابط دوجانبه هستند. اما با قرار گرفتن عراق میان روابط پرتنش تهران و واشنگتن، این کار آسان نخواهد بود.

راهبرد پسابرجامی ایران

این سفر بخشی از راهبرد اقتصادی و سیاسی است که تهران پس از خروج ایالات‌متحده از برجام و برقراری تحریم‌های شدید اقتصادی، در دستور کار خود قرار داده است. ایران به دنبال این است که سیاست آمریکا برای اعمال فشار حداکثری بر آن را به چالش بکشد و به‌طور مشخص به حفظ روابط دوستانه با کشورهای همسایه نیاز دارد. تهران کاملا به فشارهای آمریکا بر دولت جدید عراق برای پایان دادن به نفوذ ایران در این کشور واقف است. پس از صرف منابع بسیار برای سرکوب داعش در عراق، تهران به دنبال بهره‌برداری از منافع مکتسبه خود است و می‌خواهد اطمینان یابد که هیچ گروه سیاسی در بغداد علیه ایران تغییر رویکرد نخواهد داد.

شورای اروپایی روابط خارجی با بیان اینکه در این سفر، تهران پیامی بسیار صریح برای دولت ترامپ فرستاده است، می‌نویسد: «در حالی که آمریکا دست برتر در آسمان عراق را دارد، بازیگر اصلی روی زمین در این کشور تهران است. این سفر متعاقب سفر اعلام نشده ترامپ به یکی از پایگاه‌های نظامی آمریکا در عراق رخ داده است. سفر ترامپ به علت شکسته شدن پروتکل‌ها و اعلام اینکه قصد دارد به منظور نظارت بر فعالیت‌های ایران، حضور نظامی در عراق را حفظ کند، با انتقادات زیادی همراه شد. برخلاف ترامپ، روحانی مورد استقبال گرم و رسمی در بغداد قرار گرفت و به دیدار طیف گسترده‌ای از رهبران و رقبای سیاسی در عراق رفت.»

دو پیام

یکی از مهم‌ترین دیدارهای روحانی، ملاقات با رهبر شیعیان عراق، آیت‌الله سیستانی بود که پیش‌تر هنگام سفر ریاست‌جمهوری قبلی ایران، محمود احمدی‌نژاد این مرجع از دیدار با او خودداری کرده بود. این دیدار پیام سیاسی مهمی برای مخالفان روحانی در تهران داشت که به علت مشی معتدل او در سیاست خارجی با او اختلاف دارند. این دیدار پیامی نیز برای آمریکا داشت که رئیس‌جمهورش هرگز موفق به دیدار با سیستانی نشده است. پیام این بود که نمی‌توان عراق را وادار به روی گرداندن از ایران کرد.

دستاورد عملی سفر روحانی، انعقاد توافقاتی برای تسهیل مسافرت و تجارت میان دو کشور بود، اگرچه اکثر آنها یادداشت تفاهم بودند و نه قرارداد. این زمانی رخ می‌دهد که ایران نیاز دارد برای جبران تحریم‌های اقتصادی آمریکا، به روابط اقتصادی با همسایگانش وسعت ببخشد. در واقع پس از تحریم‌های آمریکا، عراق به برترین شریک تجاری ایران تبدیل شده است و بخش بزرگی از پول‌های دولت ایران در بانک‌های عراقی نگهداری می‌شود.

با ضربه‌ای که تحریم‌های آمریکا به عملیات بانکی ایران در خارج زده است، ایران به عراق به‌عنوان کانال بانکی برای تجارت خارجی خود می‌نگرد، درست همانگونه که در دوره تحریم‌های اوباما از بانک‌های ترکیه استفاده می‌کرد. اما مشکل اینجاست که عراق هم‌اکنون نیز برای ایفای تعهدات مالی خود به تهران دچار دردسر است. ماه گذشته وزیر نفت ایران از عراق انتقاد کرد که به خاطر پیروی از تحریم‌های آمریکا، از پرداخت بدهی دو میلیارد دلاری بابت واردات انرژی از ایران طفره می‌رود. ایران دست‌کم امید دارد که اطمینان یابد بابت صادرات خدمات و اجناس به تهران، پول خود را دریافت خواهد کرد.

بنابراین سفر روحانی، پیامی راهبردی نیز به همراه داشته است: تهران انتظار دارد به همان ترتیبی که نخستین کشوری بود که علیه داعش به عراق کمک کرد، عراق نیز در دوران پرمشقت اقتصادی، کنارش بماند. در حالی که بغداد قصد دارد برابر فشارهای واشنگتن ایستادگی کرده و در کنار ایران بماند، باید منتظر ماند و دید تا چه حد قادر خواهد بود به ایران کمک کند چراکه این کشور خودش درگیر بحران‌های پس از جنگ با داعش است. با احتساب واقعیت‌های روی زمین در عراق، کشورهای اروپایی باید از تلاش‌های دولت جدید عراق به منظور حفظ موازنه میان ایران و آمریکا حمایت کنند و به طرفین درباره اقدامات تنش آفرینی که ممکن است بار دیگر عراق را دچار منازعات داخلی کند، هشدار بدهند. به علاوه از آنجا که دولت‌های اروپایی هنوز به برجام و ادامه تجارت با ایران متعهد هستند، باید به بغداد برای باز نگه داشتن کانال‌های ارتباطی بانکی با تهران کمک برسانند.

موضع عراق

در ادامه مقاله «شورای اروپایی روابط خارجی» آمده است: دولت عراق طی مجموعه‌ای از دیدارهای مقامات بلندپایه با طرف ایرانی، نشان داد که تمایل ندارد بخشی از کمپین فشار حداکثری بر ایران باشد. پس از اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران، ترامپ بر عراق فشار آورد که روابط خود با تهران را محدود کند. این اقدام از اهمیت زیادی برخوردار بود چراکه عراق، یک کانال بانکی برای دسترسی ایران به دلار آمریکا قلمداد می‌شود. آمریکا به دنبال وادار کردن بغداد به کاهش واردات گاز و برق از ایران نیز است. اما عراق خواستار تمدید معافیت برای واردات انرژی از ایران شده است. به‌نظر می‌رسد عراق نتواند به مهلت‌های آمریکا برای پایان دادن به واردات کالاهای حیاتی از ایران مانند گاز و برق پایبند بماند و واشنگتن دارد این حقیقت را قبول می‌کند.

برخلاف مواضع اعلامی، واشنگتن می‌داند که عراق قادر نخواهد بود به این زودی، جایگزینی برای واردات گاز و برق از ایران بیابد، به‌خصوص که عراق هراس دارد این اقدام موجب تکرار اعتراضات در بصره به کمبود برق شود. در واقع یک‌سوم از تولید برق عراق به واردات از ایران اتکا دارد. طبق اظهارات مقامات عراقی، دو تا سه سال طول می‌کشد تا زیرساخت لازم برای کاهش واردات از ایران احداث شود. آمریکا تصمیم گرفته به منظور تقویت حضور شرکت‌های آمریکایی مانند جنرال الکتریک در پروژه‌های زیرساختی عراق، از فشار بر این کشور بکاهد. گفته شده که طی سفر روحانی، دولت عراق ۱۰ درصد از بدهی دو میلیارد دلاری بابت واردات گاز و برق از ایران را پرداخته است. بخش مهم دیگر از مذاکرات هنگام دیدار با روحانی، تعیین نقطه مرزی در اروندرود بود که مدت‌ها عامل تنش میان دو کشور تلقی می‌شد. هر دو کشور تعهد خود به اجرای توافق ۱۹۷۵ الجزایر را مورد تاکید قرار دادند.

تفاوت سفر روحانی و احمدی‌نژاد به عراق

سفر روحانی در شرایطی انجام شد که احزاب مختلف شیعه، کرد و سنی در عراق، در حال اصلاح نگاه خود به واقعیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی پس از شکست داعش هستند. این مسأله را در نحوه استقبال از روحانی نسبت به روسای جمهوری قبلی ایران می‌توان دید. به‌عنوان مثال هنگام دیدار احمدی‌نژاد از عراق در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۳ احزاب سنی با دیدار او مخالفت کردند، او را بایکوت کرده و بیانیه‌هایی علیه اظهارات تهران در مورد امور داخلی این کشور صادر کردند. اما این بار هیچ مقام ارشد عراقی از دیدار روحانی انتقاد نکرد. در واقع یک هفته پیش از سفر روحانی، رئیس مجلس عراق محمد الحلبوسی اظهار کرده بود که بدون حمایت و حفاظت ایران، عراق قادر به شکست دادن داعش نبود. برهم صالح رئیس‌جمهوری عراق نیز در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با روحانی گفت: روابط ما با ایران منسجم و قدرتمند است و نه تنها برای دو کشور بلکه برای سایر کشورهای منطقه نیز منفعت دارد. در مورد دیدار با آیت‌الله سیستانی هم باید گفت که به نظر می‌رسد او از رویکرد اعتدالی رئیس‌جمهور ایران در سیاست خارجی دفاع می‌کند که با رویکرد سابق تهران متفاوت است.

نتایج سه روز اقامت روحانی در عراق

همزمان با تحلیل شورای اروپایی روابط خارجی، سایت المانیتور نیز در گزارشی به نتایج سفر سه روزه روحانی به عراق پرداخته است. به گزارش «انتخاب»، المانیتور نوشت: «سیزدهم مارس سفر سه روزه روحانی به عراق پایان یافت و او از فرودگاه نجف، خاک عراق را ترک کرد. در آخرین روز سفر، او به دیدار مرجع تقلید شیعه در عراق، آیت‌الله‌العظمی سیستانی رفت. آیت‌الله سیستانی از هر اقدامی برای تقویت روابط عراق با همسایگان استقبال کرد. همچنین او بر اهمیت اتخاذ سیاست‌های منطقه‌ای برای اجتناب از وقوع اتفاقات تلخ تاکید داشت که منظورش بالا گرفتن تنش میان ایران و عربستان در منطقه بود.

این نخستین باری است که آیت‌الله سیستانی با رئیس‌جمهوری از ایران دیدار می‌کند. او روابط خوبی با اصلاح‌طلبان در ایران دارد و در سال ۲۰۰۹ با سیاستمدار میانه‌رو ایران یعنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی دیدار کرده بود. همچنین چند بار با وزیر امورخارجه فعلی ایران، محمد جواد ظریف ملاقات کرده است. اما او همواره فاصله‌ خود را با تندروها در ایران حفظ کرده است. او در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۳ از دیدار با محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران خودداری کرده بود. روحانی در این سفر با سایر رهبران شیعه در عراق از جمله آیت‌الله محمد سعید الحکیم، محمد اسحاق الفیاض و بشیر النجفی نیز دیدار کرد. همچنین او ملاقاتی با ده‌ها نفر از روسای قبایل شیعه در کربلا داشت. وزیر امور خارجه ایران نیز در ماه ژانویه با روسای قبایل شیعه در عراق دیدار کرده بود. ایران تلاش دارد خارج از چارچوب روابط با دولت، نفوذ خود در عراق را برای تامین منافع خود تقویت کند.

در وضعیتی که تحریم‌ها فشار زیادی به ایران آورده‌اند، روحانی در سفر به عراق موفقیت‌های خوبی کسب کرد. بیانیه مشترک پایانی میان دو کشور به توافقات حاصله در این سفر اشاره می‌کند از جمله روادید رایگان از ماه آوریل به بعد، پایبندی دوجانبه به مفاد توافق الجزایر، لایروبی اروندرود، توافق برای اتصال راه‌آهن دو کشور به منظور دسترسی ایران به خاک سوریه و چند توافق اقتصادی دیگر. همچنین ایران مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار از بدهی دو میلیارد دلاری بابت صادرات گاز و برق به عراق را دریافت کرد.

میلیون‌ها ایرانی همه ساله برای زیارت از شهرهای مقدس شیعیان در عراق از جمله کربلا، نجف، سامرا و کاظمین به این کشور سفر می‌کنند. رایگان شدن صدور روادید موجب می‌شود عراق درآمدی ۲۵۰ میلیون دلاری را از دست بدهد. آمریکا فورا این سفر را محکوم کرد. برایان هوک، نماینده ویژه وزارت امورخارجه آمریکا درخصوص ایران، با زیر سوال بردن انگیزه‌های این سفر، آن را محکوم کرد. او در مصاحبه با کانال عربی مستقر در آمریکا، الحره گفت: وقتی روحانی به عراق می‌رود باید از انگیزه‌های آن بپرسید. ایران در نهایت می‌خواهد عراق را به یکی از استان‌های خود تبدیل کند تا بتواند یک بزرگراه نظامی در خاورمیانه برای جابه‌جایی‌ ادوات و نیروهای نظامی خود احداث کند.

هوک با تهدید به اینکه آمریکا هرگونه رفتار غیرمتعارف را تحریم خواهد کرد یادآوری کرد که آمریکا بابت واردات برق و گاز از ایران، به عراق معافیت کوتاه‌مدتی داده است. وزیر امور خارجه آمریکا در سفر اخیر خود به عراق، مسأله وابستگی عراق به واردات انرژی از ایران را به‌عنوان بخشی از تلاش ترامپ برای فشار بر ایران مورد بحث قرار داد. مقامات عراقی اما موضع خصمانه آمریکا برابر ایران را عامل فشار بر خود می‌دانند. فهمی، رهبر بزرگترین فراکسیون پارلمانی عراق و وزیر سابق فناوری می‌گوید که عراق از سوی آمریکا تحت فشار زیادی است تا از تحریم‌ها علیه تهران پیروی کند اما عراق از پیوستن به ائتلاف علیه ایران خودداری می‌کند. عراق خواهان برقراری روابط حسنه با تمام کشورها به‌خصوص همسایگان خود است.

چرایی ناموفق بودن راهبرد فشار آمریکا

تحرکات اخیر در روابط ایران با عراق حکایت از آن دارد که راهبرد آمریکا برای فشار بر ایران موفق نبوده است. دلیل اصلی آن نیز وابستگی شدید عراق به ایران بابت واردات انرژی و کالاست. هرچند آمریکا هیأت‌هایی برای کمک به استقلال عراق در بخش انرژی به این کشور اعزام کرده اما این اقدامات برای پوشش وابستگی زیاد عراق به ایران کافی نبوده است. به علاوه این اقدامات دستاوردهایی در عمل به دنبال نداشته است. همچنین ثبات سیاسی در عراق نیز به ایران بستگی دارد. نفوذ ایران در احزاب مختلف عراقی به تسهیل همکاری و توافق میان آنها کمک می‌کند. پس از سال ۲۰۰۳ تقریبا تمام دولت‌های عراق با کمک و مداخله ایران تشکیل شده‌اند.

در واقع آمریکا برای تشویق به دور شدن از تهران، پیشنهاد جایگزینی برای آن ارائه نکرده است و ایران از این خلأ برای گسترش نفوذ خود در عراق بهره برده است. یک دیپلمات شناخته‌شده ایرانی در گفت‌وگو با تلویزیون العهد عراق اظهار کرد که سفر روحانی موید تحول بزرگی در روابط ایران و عراق بوده است، چون روابط اقتصادی و امنیتی میان آن دو را به رابطه‌ای جامع و راهبردی تبدیل کرده است. اما مسأله نهایی این است که آیا عراق خواهد توانست از منازعه با آمریکا و سایر دشمنان منطقه‌ای ایران از جمله عربستان سعودی و اردن از طریق تقویت تعاملات اقتصادی با آنها خودداری کند.