«دنیای اقتصاد» بررسی کرد
راز رفت‌وآمد دیپلمات‌ها
همزمان با فروکش کردن نسبی نگرانی‌ها از وقوع جنگ بین ایران و آمریکا، برخی کشورها عزم خود را برای میانجیگری بین دو کشور جزم کرده‌اند که در بین کشورهای منطقه و فرامنطقه «عمان، عراق و قطر» به‌دلیل پیوندها و ارتباطاتی که با ایران دارند بیش از دیگر بازیگران تمایل برای نقش‌آفرینی در این عرصه از خود بروز داده‌اند. همچنین این سه کشور در منطقه‌ای قرار دارند که حوزه فعالیت ایران و ایالات‌متحده به‌شمار می‌رود. در این رابطه سه‌شنبه شب عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق، گفت نمایندگانی را برای مذاکره با هدف «توقف تنش‌ها» میان ایران و آمریکا به تهران و واشنگتن می‌فرستد. همچنین یوسف بن‌علوی، وزیرخارجه عمان، در سفری غیرمنتظره روز دوشنبه به تهران آمد و ظاهرا پیامی از جانب آمریکا به همتای ایرانی خود تحویل داده است. روزنامه فرامنطقه‌ای «العرب» که به دولت قطر نزدیک است، به نقل از دیپلمات‌های غربی، مدعی شد بن‌علوی واقعا از جانب آمریکا به ایران پیامی آورده که در آن واشنگتن برای مذاکره با تهران ابراز تمایل کرده است.
منابع العرب در این‌باره مدعی شدند که هفته گذشته، یک فرستاده قطری در سفری سری به تهران، پیام مشابهی از جانب آمریکا به مقامات ایرانی داده است. اما ایران به قطر اعتماد زیادی ندارد و ترجیح داد همین پیام را از عمان دریافت کند. چراکه ایران در توانمندی عمان در ایفای نقش واسطه میان تهران و واشنگتن شکی ندارد. پیش‌تر در تاریخ دوشنبه ۲۴ اردیبهشت ماه اخباری مبنی بر سفر شیخ محمدبن‌عبدالرحمان الثانی، وزیرخارجه قطر به ایران منتشر شد و الجزیره در این رابطه نوشت که وزیرخارجه قطر طی این سفر در دیدار با همتای ایرانی خود محمدجواد ظریف در تلاش برای باز کردن مسیری با هدف حل بحران فزاینده بین تهران و واشنگتن و کاستن از التهاب‌ها در منطقه بوده است.
هیات عراقی به ایران می‌آید
پیشنهاد میانجیگری عراق همزمان با بالا گرفتن جنگ لفظی و تنش میان ایران و آمریکا مطرح شده است. عادل عبدالمهدی روز سه‌شنبه (۳۱ اردیبهشت) گفت هیچ گروهی در عراق خواهان حرکت به سوی جنگ نیست و اعلام کرد که عراق در مرحله اعزام دو هیات به تهران و واشنگتن به منظور کاهش تنش میان دو کشور است.
همزمان یک رسانه عراقی به نقل از منبع آگاه اعلام کرد که رئیس پارلمان عراق به زودی به تهران سفر می‌کند و با همتای ایرانی خود دیدار و گفت‌وگو خواهد کرد. پایگاه خبری بغداد الیوم به نقل از یک منبع آگاه اعلام کرد که محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان عراق روز چهارشنبه یا پنج‌شنبه به منظور دیدار با مسوولان ایرانی در رأس هیاتی بلندپایه عازم تهران خواهد شد. این منبع اعلام کرد که الحلبوسی در این سفر با علی لاریجانی، همتای ایرانی خود دیدار و در رابطه با روابط دوجانبه و راه‌های تقویت همکاری‌های پارلمانی بحث و تبادل‌نظر خواهد کرد. این منبع عراقی همچنین اعلام کرده است که رئیس پارلمان عراق در رابطه با آخرین تحولات منطقه نیز با علی لاریجانی و دیگر مسوولان ایرانی گفت‌وگو خواهد کرد. در روزهای اخیر بارها پیشنهاد یا درخواست میانجیگری میان ایران و آمریکا از سوی مقام‌های کشورهایی مانند عراق و عمان مطرح شده است.
تاکید حکیم بر میانجیگری عراق
از جمله عمار حکیم رهبر، رهبر جریان حکمت ملی عراق گفته است که عراق به‌دلیل روابط نزدیکش با هر دو طرف (ایران و آمریکا) می‌تواند و باید نقش میانجی را ایفا کند. عمار حکیم در دیدارهایی جداگانه با رئیس پارلمان عراق و هیاتی از جریان صدر تاکید کرد عراق باید برای کاهش تنش میان تهران و واشنگتن تلاش کند و نقشی فعال در میانجیگری ایفا کند. به گزارش «ایسنا» عمار حکیم، رئیس ائتلاف اصلاح و سازندگی عراق در دیدار با محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان این کشور تاکید کرد که تنش میان آمریکا و ایران امنیت و ثبات منطقه را تهدید می‌کند و عراق برای حل و کاهش این تنش باید نقشی محوری ایفا کند و میان دو طرف میانجیگری کند. رئیس ائتلاف اصلاح و سازندگی عراق همچنین تاکید کرد که عراق باید از روابط خوب خود با ایران و آمریکا بهره ببرد و از طریق تمام طرف‌های رسمی از جمله دولت، پارلمان و دیگر نیروهای سیاسی این نقش حساس را ایفا کند. براساس این گزارش، عمار حکیم با یک هیات از جریان صدر نیز دیدار و تاکید کرده است که عراق باید برای کاهش تنش میان آمریکا و ایران تلاش کند زیرا اگر جنگی رخ دهد آسیب‌های زیادی به عراق وارد خواهد شد.
اظهارات نخست‌وزیر عراق درباره وساطت میان ایران و آمریکا دو روز پس از پرتاب یک راکت و فرود آن در نزدیکی سفارت آمریکا در بغداد بیان شد.
این حادثه که هیچ گروهی مسوولیت آن را نپذیرفت تازه‌ترین مورد از حملاتی است که در منطقه رخ می‌دهد و آمریکا مدعی است ایران مسوول آن است. ایران این اتهام را رد کرده است. حمله به نفتکش‌های امارات و عربستان و خط لوله سعودی از جمله دیگر اتفاقاتی بود که باعث بالا رفتن تنش در منطقه شد. روز یکشنبه اکسون موبیل، یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های نفتی جهان کار کنان غیربومی خود را از عراق به دبی منتقل کرد. این اقدام با انتقاد و اعتراض عراق روبه‌رو شد. پیش از آن هم وزارت امورخارجه آمریکا اعلام کرده بود که کارکنان غیرضروری خود را از عراق خارج می‌کند. دستور خروج این کارکنان پس از آن صادر شد که آمریکا، ایران یا گروه‌های وابسته به جمهوری اسلامی در منطقه را به برنامه‌ریزی برای هدف گرفتن منافع ایالات‌متحده در منطقه متهم کرد. اتهامی که ایران در همان زمان آن را رد کرد.
باوجود تحریم مذاکره معنا ندارد
در رابطه با بحث میانجیگری عراق، روز گذشته محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهور در حاشیه جلسه هیات دولت در جمع خبرنگاران در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا میانجیگری بغداد برای روابط میان ایران و آمریکا موثر است، گفت: «پس از خروج آمریکا از برجام کشورها و شخصیت‌های مختلف به‌دنبال حفظ برجام هستند و اینکه در منطقه درگیری به وجود نیاید، اما با توجه به اهمیت برجام آنها به‌دنبال جلب نظر و رضایت ایران هستند، اما این به معنای مذاکره میان ایران و آمریکا نیست.» وی افزود: «تا زمانی که مسوولان و دولت آمریکا با تحریم و عهدشکنی رفتار می‌کنند مذاکره معنا ندارد.»
تلاش‌های مسقط
روز دوشنبه هم یوسف بن‌علوی، وزیرخارجه عمان، در سفری غیرمنتظره وارد تهران شد تا با محمدجواد ظریف، همتای ایرانی خود دیدار کند. جزئیات مذاکرات دو طرف منتشر نشد اما عمان تاکنون در چند مقطع حساس و پرتنش نقش میانجی بین ایران و آمریکا را ایفا کرده است. در این رابطه وزارت امورخارجه ایران اعلام کرده است که دو طرف درباره روابط دوجانبه و مهم‌ترین مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی گفت‌وگو کرده‌اند. عمان پیش‌تر به ایران پیشنهاد کرده بود نقش میانجی را در تنش فزاینده میان تهران و واشنگتن بر عهده بگیرد. حنینه مغیری، سفیر عمان در آمریکا چندی پیش در مصاحبه با سایت المانیتور گفته بود که کشورش آماده است بار دیگر در حل تنش میان دو کشور ایران و آمریکا نقش داشته باشد.
خانم مغیری در آن زمان گفت که در حال حاضر درخواستی درباره میانجیگری از عمان نشده است اما در صورتی که چنین درخواستی مطرح شود این کشور از این نقش استقبال می‌کند. عمان به‌دلیل روابط نزدیک با ایران و آمریکا، پس از قطع رابطه واشنگتن و تهران در سال ۱۳۵۸، در مقاطعی نقش میانجی را بین دو کشور بازی کرده است. از جمله در سال ۲۰۰۹ میانجی آزادی کوهنوردان آمریکایی از ایران شد و چهار سال بعد در سال ۲۰۱۳ بخشی از مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا در عمان برگزار شد. با این حال، هنوز نه عمان و نه ایران و آمریکا تایید نکرده‌اند که هدف از سفر میانجیگری بین ایران و آمریکا بوده است. مایک پمپئو، وزیرخارجه آمریکا نیز اخیرا در یک تماس تلفنی با سلطان قابوس، پادشاه عمان رایزنی کرده بود. وزارت‌خارجه آمریکا مدعی شده دو طرف در این گفت‌وگو درباره آخرین وضعیت یمن و آنچه تهدیدهای ایران در منطقه خلیج‌فارس می‌خوانند به تبادل‌نظر پرداخته‌اند.
هدف از میانجیگری
به‌دنبال تلاش برخی کشورهای منطقه با هدف میانجیگری بین ایران و آمریکا این پرسش مطرح است که هدف کشورهایی چون عراق، عمان و قطر برای کاهش تنش بین تهران و واشنگتن چیست، آیا آنها صرفا نقش یک پیام‌رسان را ایفا می‌کنند یا می‌خواهند به‌عنوان میانجی بهبود روابط ایران و آمریکا عمل کنند؟ سناریوی دیگری هم که در این خصوص مطرح است اینکه آیا این کشورها به‌دلیل نگرانی از به خطر افتادن منافع خود، وارد این کارزار شده‌اند؟
شاید برای رسیدن به پاسخی درباره هدف این کشورها از پیش‌قدم شدن برای میانجیگری بین تهران و آمریکا باید هر سه مقوله را در کنار هم قرار داد. زیرا تمام این کشورهایی که نام برده شدند هم با ایران و هم با آمریکا ارتباطات نسبتا نزدیکی دارند که البته یکی از شروط میانجیگری کردن نیز داشتن روابط خوب با هر دو طرف است. در عین حال بدون‌شک هر کشوری در راستای حفظ منافع ملی‌اش اقدام می‌کند و برای عراق، قطر و عمان نیز که منافع مشترکی با تهران و واشنگتن دارند و همچنین در منطقه خاورمیانه قرار دارند، افزایش تنش بین ایران و آمریکا مطلوب نیست.
پیوندهای استراتژیک تهران-بغداد
در این میان عراق کشوری است که پیوندهای استراتژیک با تهران دارد و بدون شک نمی‌خواهد سطح تخاصم بین ایران و آمریکا افزایش پیدا کند. چراکه در صورت تشدید تنش‌ها آثار آن در منطقه گریبان دیگر کشورها را نیز می‌گیرد. در عین حال از آنجا که عراق به تازگی از بند نیروهای تروریستی از جمله داعش خلاص شده و در راستای ایجاد ثبات و امنیت درحال گام برداشتن است، هرگونه ناامنی در منطقه را به زیان خود می‌بیند.
در این رابطه در پی سایه افکندن تنش‌های بین ایران و آمریکا بر اوضاع در عراق، از جمله حمله راکتی به نزدیکی سفارت آمریکا در بغداد و دستور دولت آمریکا درباره خروج «کارمندان غیرضروری» از بغداد و اربیل، شماری از شخصیت‌ها و گروه‌های شیعی عراق ضمن تاکید بر مخالفت با وقوع جنگ بین آمریکا و ایران، درباره تبدیل شدن عراق به عرصه چنین جنگی هشدار دادند. از مناسبات اقتصادی بین ایران و عراق نیز نباید غافل بود؛ چراکه عراق که تازه از جنگ داخلی رهایی یافته اکنون به‌شدت به کالاهای ایرانی نیازمند است و این در شرایطی است که درگیر شدن ایران در جنگ با آمریکا، عراق را از این نظر در شرایط دشواری قرار خواهد داد.
نگرانی‌های عمان
در رابطه با دلایل میانجیگری عمان بین ایران و آمریکا در ابتدا می‌توان به سابقه این کشور در این خصوص اشاره کرد زیرا پیش‌تر عمان تجربه مثبتی درباره میانجیگری بین ایران و آمریکا داشته است. از دیگر سو از آنجا که ایران تهدید کرده اگر از استفاده از تنگه هرمز منع شود اقدام به بستن آن خواهد کرد، نگرانی‌هایی برای عمان ایجاد شده است و نمی‌خواهد سطح تنش بین ایران و آمریکا بیش از این افزایش پیدا کند. زیرا یکی از محورهای همکاری ایران و عمان در منطقه حضور مستقیم دو کشور در تنگه هرمز است، عمان در جنوب و ایران در شمال تنگه هرمز حضور دارند. دولت مسقط همواره خواهان آرامش در این تنگه بوده و از وقوع درگیری در این منطقه استقبال نمی‌کند و در همین راستا همواره تلاش کرده که در راستای ایجاد امنیت در این منطقه با ایران همکاری جدی داشته باشد.
باید به این نکته نیز توجه داشت که اقتصاد عمان وابسته به نفت است، نفتی که سهل‌الوصول نیست. برای حل این مشکل، عمان به‌دنبال ایجاد تنوع اقتصادی است که بخشی از این تنوع اقتصادی از طریق توریسم و گردشگری تامین می‌شود. این کشور برای تعمیق و بسط این صنعت در کشورش، نیازمند وجود امنیت در منطقه است، لذا به این مساله به خوبی واقف است که وقوع کوچک‌ترین بحران در منطقه تاثیر مستقیمی بر صنعت توریسم این کشور می‌گذارد، بنابراین تلاش دارد با همکاری ایران یک امنیت نسبی در این منطقه ایجاد کند، از دیگر سو عمان به‌دنبال صنعتی شدن است و در همین راستا به گاز، دانش و خدمات، کالا و حتی نیروی کار ایران احتیاج دارد و در جریان رقابت با عربستان سعودی ترجیح می‌دهد که تعامل نزدیک‌تری با ایران داشته باشد. از دیگر سو نقش ایران در یمن و همسایگی یمن با عمان با توجه به تجارب دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ این کشور، دولتمردان عمانی را در برخورد با ایران بسیار محتاط کرده است. به‌طور کلی سیاست‌مداران عمانی سیاست‌مداران متساهل و مصالحه‌جویی هستند و به خوبی می‌دانند روابط نزدیک با ایران یعنی آرامش و توسعه این کشور.
قطر به‌دنبال افزایش نقش دیپلماتیک
قطر، دومین کشور کوچک خاورمیانه نیز از جمله کشورهایی است که چند ماهی است برای کاهش تنش بین ایران و ایالات‌متحده در تلاش است. پیش‌تر در آذرماه سال ۹۷ وزیرخارجه قطر ضمن اعلام آمادگی کشورش برای میانجیگری بین ایران و آمریکا گفته بود که مناقشه بین ایران و آمریکا، قطر را در موقعیت دشواری قرار داده است. وی تاکید کرده بود در این شرایط قوی‌ترین هم‌پیمان و همسایه آن کشور با یکدیگر اختلاف دارند.
از جمله دلایلی که قطر می‌خواهد نقش میانجی را بین ایران و آمریکا ایفا کند می‌توان به افزایش نقش دیپلماتیک این کشور و نگرانی از به خطر افتادن قطر به‌دلیل حضور پایگاه آمریکایی العدید در آنجا در صورت جنگ نظامی بین تهران و واشنگتن اشاره کرد. عربستان سعودی و سه متحد عربی‌اش، بحرین، امارات‌متحده‌عربی و مصر، از تابستان سال ۹۶ با متهم کردن قطر به «حمایت از ایران» و «تروریسم» و «تلاش برای ایجاد شکاف بین کشورهای عربی»، روابط خود را با این کشور قطع کردند. از این رو قطر که اکنون در مقابل این جبهه عربی قرار گرفته تمایل دارد با میانجیگری بین ایران و آمریکا، وزن دیپلماتیک خود را میان کشورهای عربی بالا ببرد. همچنین شاید یکی دیگر از دلایل تلاش قطر برای کاهش تنش بین ایران و آمریکا، کمک‌های جمهوری اسلامی به دوحه در دوران محاصره این کشور توسط عربستان و سه کشور دیگر باشد.
از سوی دیگر باید توجه داشت که حدود ۱۰ هزار نظامی آمریکایی در قطر حضور دارند و پایگاه هوایی آمریکا در العُدید، در نزدیکی دوحه، بخشی از کارزار آمریکا علیه گروه حکومت اسلامی، داعش بوده است. این در حالی است که در صورت درگیری نظامی بین ایران و آمریکا و هدف قرار دادن ایران از سمت پایگاه العدید، قطر نیز ممکن است در معرض آسیب‌ها و خطراتی قرار بگیرد و از این رو دوحه نمی‌خواهد شاهد درگیری در منطقه باشد. در عین حال یکی دیگر از نگرانی‌های قطر از افزایش تنش ایران و آمریکا به تمایل عربستان و امارات برای خارج کردن پایگاه هوایی العدید آمریکا از دوحه بر می‌گردد. در واقع قطر بیم آن را دارد که این اقدام باعث شود تا ضمن از دست رفتن حمایت واشنگتن از دوحه، زمینه برای مداخله آزادتر دولت‌های عربی به رهبری عربستان فراهم شود. چون در بحران سال ۲۰۱۷ یکی از دلایلی که باعث شد عربستان نتواند در این کشور مداخله کند یا قطر را اشغال کند یا کودتایی را علیه خاندان آل ثانی رقم بزند، حضور آمریکا در صحنه قطر بود.
آرامش بعد از توفان!
اکنون در شرایطی بحث میانجیگری بین تهران و واشنگتن مطرح است که پس از گذشت چند هفته توفانی بین طرفین اکنون رهبران ایران و آمریکا هر دو گفته‌اند که به‌دنبال جنگ نیستند. طی یکی دو هفته اخیر به‌دنبال تشدید تنش بین ایران و آمریکا شاهد اعزام ناو هواپیمابر آبراهام لینکلن و بمب‌افکن‌های بی- ۵۲ آمریکا به خلیج‌فارس بودیم. همچنین طی روزهای گذشته دو اتفاق در خلیج‌فارس و عربستان سعودی باعث افزایش بیش از پیش نگرانی‌ها در باره جنگ شده بود.
روز سه‌شنبه (۲۴ اردیبهشت) لوله‌های انتقال نفت در عربستان سعودی منفجر شد که خالد بن‌سلمان، معاون وزیر دفاع عربستان سعودی و عادل الجبیر، وزیر مشاور در امورخارجی این کشور، با طرح ادعاهایی ایران را بانی حمله به تاسیسات نفتی عربستان خواندند. روز یکشنبه (۲۲ اردیبهشت ماه) نیز چهار کشتی تجاری در نزدیکی بندر فجیره در خلیج‌فارس هدف «عملیات خرابکارانه» قرار گرفتند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا می‌گوید آماده مذاکره با ایران برای رسیدن به توافقی تازه است اما مقام‌های ارشد ایران دولت آمریکا را قابل اعتماد نمی‌دانند. آنها می‌گویند خروج ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای درحالی‌که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در تمام گزارش‌های خود پایبندی ایران به توافق را تایید کرده بود، نشان می‌دهد که نمی‌توان به دولتمردان آمریکا اعتماد کرد.
سعیده سادات فهری
ارسال نظر