چین و احیای برجام؛ اقتصاد یا امنیت؟
با این مقدمه دو پرسش مطرح است؛ چین به عنوان یکی از اعضای متعهد به برجام، چه نقش اقتصادی برای ایران به منظور کاهش فشارهای حاصله از تحریم داشته است؟ اهمیت برجام از نگاه چین امنیتی است یا اقتصادی؟
چین با وجود اینکه شریک تجاری مهمی برای ایران در زمینه نفت است؛ اما به نظر می‌رسد در زمان خروج آمریکا از برجام، برخورد جدی با این مساله نداشته است. روابط تجاری چین و ایران مانند گذشته حتی در فضای متشنج ناشی از تحریم ادامه دارد. هرچند که موانعی نیز برای روابط وجود داشته است. گزارش‌ها نشان می‌دهد برخی از شرکت‌های غیردولتی چینی پس از تحریم‌های مالی آمریکا علیه ایران، در روابط خود با ایران تجدید نظر کرده و سطح روابط را کاهش داده‌‌‌اند.
آمار‌‌‌ها و گزارش‌های خارجی نشان می‌دهد که ایران در لیست ۱۵ کشوری که بیش از ۹۰درصد نیازهای نفتی چین را تامین می‌کند حضوراقتصادی و تجاری ندارد. اما به دلایل ملاحظات خاص ناشی از تحریم، اطلاعات و آمار دقیقی از حجم مبادلات تجاری و اقتصادی نفتی و غیرنفتی میان ایران و چین منتشر نمی‌شود. چین اما بزرگ‌ترین خریدار نفتی ایران است که به روش‌های مختلفی این کالا را از ایران خریداری می‌کند. مساله توسعه بنادر و همکاری های زیرساختی و حمل ونقل چین در ایران، فعالیت تجاری چین در بندر کاسپین و بندر انزلی از طریق کریدور چین- قزاقستان-ایران - به جهت صادرات غیرنفتی و مکملی برای یک کمربند، یک راه چین - مبحث دیگری است که در دوره تحریمی با کاهش سرعت اجرایی شدن همراه بوده است. این مساله درباره پروژه‌‌‌های چین در بنادر جنوب ایران نیز صادق است.
مساله دیگری که در روابط چین و ایران در فضای کنونی مطرح شد عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بود. پس از عضویت اصلی ایران در سازمان همکاری شانگهای در ابتدای کار دولت سیزدهم، بسیاری از رسانه‌‌‌های دنیا در تیترهای خبری خود نوشتند ایران با حمایت روسیه و چین به عضویت این سازمان درآمده است.
در بحث همکاری‌‌‌های انرژی و هستهای دو کشور، چین متعهد به بازسازی رآکتور هستهای اراک بود ولی همکاری‌‌‌ها در این سال‌ها با نوسان و حتی توقف همراه بوده است.
برنامه همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در دی ماه ۱۴۰۰ اجرایی شد. با سفر وزیر خارجه ایران، حسین امیرعبداللهیان به پکن، عملیاتی شدن برنامه همکاری چین و ایران مطرح و پیگیری شد. بسیاری از تحلیلگران، ناظران و مقامات سیاسی در خارج و داخل ایران، توافق همکاری چین و ایران را فرصتی مناسب برای دیپلماسی پویای اقتصادی ایران و همچنین برنامه‌‌‌ای برای تحقق راهبرد نگاه به شرق قلمداد کردند.
همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در زمانی که هر دو کشور تحت فشار تحریم و جنگ اقتصادی قرار دارند، حرکتی است که حتی اگر به تمام اهداف برد-برد در آن نرسد باز هم‌وزن سیاسی بزرگی برای ایران در شرایط سخت تحریمی دارد. هرچند که از این دست برنامه‌‌‌های همکاری چینی با بسیاری از کشورها منعقد و دنبال می‌شود و ایران یک کشور مستثنی نیست.
در فضای فرآیند احیای برجام، چین از مذاکره فراتر از برجام سخن گفت. مقصود از مذاکره فراتر از برجام، ایجاد کانال گفت‌وگوهای چند جانبه امنیتی درباره امنیت خلیج فارس و خاورمیانه است. رسانه‌‌‌ها و تحلیلگران چینی در زمان خروج آمریکا از برجام مدعی شدند که اقدام آمریکا منجر به تنش در منطقه خاورمیانه و افزایش اقدامات تهدیدآمیز موشکی و اتمی ایران شده و آمریکا را سرزنش کردند. همچنین همزمان با خروج آمریکا از برجام، ایران پس از مدت کوتاهی به کاهش تعهدات برجامی خود به عنوان یک اهرم فشار پرداخت و در نهایت اخیرا غنی‌‌‌سازی اورانیوم را به ۶۰درصد رساند.
بنابراین نگرانی‌های ناشی از این دیپلماسی هستهای از طرف ایران، دولت‌های بزرگ از جمله چین را به تسریع روند مذاکرات احیای برجام تشویق کرد. هرچند که دولت جدید ایران اعلام کرد بر سر مسائل هستهای مذاکره نخواهد کرد و تنها برای لغو تحریم‌ها به مذاکره می‌رود. چین به منظور تسریع احیای برجام، با دولت آمریکا درباره هماهنگی در مذاکرات برجام رایزنی داشته و پیشرفت در روند مذاکرات را محسوس دانست. در شرایطی که امکان مذاکره مستقیم ایران و آمریکا وجود نداشت چین به همراه روسیه نقش بسزایی در مذاکرات وین سال ۲۰۲۱ ایفا کردند.
در فرآیندهای احیای برجام، چینی‌‌‌ها از تمدید همکاری میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی استقبال کردند. سخنگوی وزارت خارجه چین - جائو لی جیان- این تفاهم فنی بین ایران و آژانس را نشان‌‌‌گر اراده تهران برای نتیجه‌گیری در احیای برجام دانست. چین اعلام کرد قاطعانه از حقوق و منافع مشروع خود در برجام دفاع کرده و طرف آمریکایی را برای لغو تحریم‌های یک‌‌‌جانبه علیه ایران، چین و سایر کشورهای گرفتار تحریم، تحت فشار قرار داده است. تهران با دیپلماسی هستهای فعال و پس از غنی‌‌‌سازی اورانیوم آن هم در فضای خارج از توافق، کشورهای متعهد به برجام را به تکاپو واداشت.
به نظر می‌رسد یک ایران با قدرت نظامی هستهای برای هیچ یک از این کشورها قابل تحمل نباشد. حتی اگر چین در موضوعات اقتصادی وزن کمی برای ایران قائل باشد؛ اما مسائل امنیتی و هستهای موضوع متفاوتی برای این عضو دائم شورای امنیت است. باوجود اینکه چین در مباحث همکاری تجاری و اقتصادی ایران در سال‌های فشار حداکثری آمریکا علیه کشور، به طرف ایرانی کمک کرده، اما درباره برجام، مساله امنیت بیش از مساله اقتصاد برای چین حائز اهمیت است.
